Tasavvufta kalp (kalb), İlâhi hitâbın mahalli, tecellî aynası, ilâhi isim ve sıfatların en mükemmel şekilde tecellî ettiği yer olarak algılanmış[6] ve cisimdeki yeri îtibârıyla her insanın sol memesinin iki parmak altında bulunan çam kozalağı şeklinde, cismânî kalbe verilen Rabbânî latîfenin adı olmuştur. Bu latîfe gerçekte insanın hakîkatidir.[7] İnsandaki mânevî merkezler sıralamasında kalp en öndedir.[8] Mevlânâ, özellikle Mesnevî'de de kalp- gönül konusunu çokça işlemiştir. Hemen her bölümde bu meseleyi ele almıştır. Yâni  işlediği konunun gönül boyutuna da dikkat çekmiştir. Mesnevî'nin ilk cildinin önsözünde şunları söylemiştir; Mesnevî, hakîkate ulaşmak ve Allah'ın sırlarına âgah olmak, akıl erdirmek isteyenler için bir yoldur. Mesnevî, din asıllarının asıllarının asıllarıdır... Hakîkati arayan gönüller için bir cennettir. Kur'ân gibi gönülleri temiz insanlardan, hakîkati sevenlerden başkasının Mesnevî'ye dokunmalarına müsâde yoktur. Mesnevî âlemlerin Rabb'inden gönüle inmiş hakîkatleri ihtivâ eder.[9]

Mesnevî'de kalp-Gönül konusu ana hatlarıyla şöyle işlenmiştir:

1. Gönül bir aynadır.

Diğer tasavvuf erbâbı gibi Mevlânâ da vecd hâlinde gördüğü hakîkatleri ifâde etmek için semboller kullanmıştır. Ne batıda ne de doğuda onun kadar zengin ve parlak semboller kullanan bir başka mistik şâir yoktur. Mevlânâ'yı diğer sûfîlerden ayıran özellik eserlerinin sembollerle dolu olması, sembol ve remizleri kullanmakta çok mâhir olmasıdır.[10]

Mevlânâ Mesnevî'de gönlü çeşitli benzetmelere tâbi tutmuştur. Bunlardan en önemlisi “ayna” benzetmesidir. Gönül aynası pek çok yönüyle ele alınmıştır. Bilindiği gibi “ayna” remzi tasavvufî düşünce sisteminin en temel esaslarından birisidir. Tasavvufta “Ben bir gizli hazîne idim, bilinmekliğimi murat ettim de halkı yarattım” hadîs-i kutsîsinden hareketle âlemin, Hak Teâlâ'nın esmâ ve sıfatlarının zuhûr ettiği bir ayna olduğu kabul edilir. Ahmet Avni Konuk “Tabîat, mertebe-i ilâhîde sâbit olan esmâî sûretlerin intibâına (basılmasına, şekil ve sûretinin görülmesine) müsâit bir aynadan başka bir şey değildir. Ve o aynanın vücûdu dahî, zât-ı latîfe-i Hakk'ın kesâfeti ile mevcut olduğu için zâhirdir” der.[11]  Bu kutsî hadis gereğince âlemin yaratılışında “muhabbet”, “zuhûr” ve “mârifet” bulunduğundan ve mârifetin kemâlinin ise ilâhî sûreti kabûle müsâit bir endâm aynası ile mümkün olduğundan, zât-ı ulûhiyyetin latif vücûdu bu ilâhî sûretin izini kabul edebilecek bir mertebeye inmiştir ki, bu mertebeye “âlem-i şehâdet” denir. Âlem-i şehâdet her ne kadar, ilâhî isimlerin ahkâm ve eserlerinin zuhûruna müsâit ise de, tamâmıyla mücellâ (cilâlı, parlak) bir ayna olmadığından, ilâhî sûretler onda kemâliyle zâhir olmaz. Bundan dolayı âlem-i şehâdetten Hz. Âdem'in yaratılması ve zuhûru, onun cilâsı mesâbesinde vâki olmuştur. Böylece âlem, Hz. Âdem'in vücûduyla bir mir'ât-ı mücellâ (cilâlı bir ayna) olduğundan Hakk-ı mutlak onda, ilâhî sûretlerini müşâhede eder. Fakat bu müşâhede, uzaktan ve kendi vücûdunun hâricinde vâki olan bir şeye nazar ile elde edilen temâşâ kabîlinden değildir, belki bütün zerrelerde bizzat zuhur ve huzur ile olan bir zevkî müşâhededir.[12]

Âlemlerin herbiri ayna olmakla berâber kemâliyle parlak ve cilâlı değildir. İlâhî sûretlerin aksini kemâliyle kabul edecek ve en açık bir biçimde gösterecek ayna, bu âlemde insandır; ve insan bu sebepten numûne-i ilâhîdir.[13] Mevlânâ Fîhi mâ Fîh'te şu şiire yer vermiştir:

Ey insan, sen nâme-i ilâhînin nüshasısın. Cemâl-i şâhînin âyinesi sensin. Âlemde her ne varsa, senden hâriç değildir. Dilediğin herşeyi kendinde ara; zîra hepsi sensin.[14]   

Mutasavvıflara göre Hak Teâlâ kendi nisbetleri ve şuûnâtı (işleri) olan esmâ-i bî-nihâyesinin (sonsuz isimlerinin) “ayn”larını (özlerini, hakîkatlerini) görmek dilediği vakit, onları  suver-i mün'akisi (akseden sûretleri) olabilecek aynanın vücûdunu iktizâ etti; bu aynaya muktezî olan eşyâyı hazırladı. Mertebe mertebe “âlem-i şehâdet”e tenezzül etti ve âlem-i yarattı. Âlem, cilâyı kabul edebilecek bir ayna idi. Onda Hz. Âdem'i yaratmakla “âlem aynası”nı cilâlı kıldı. Zîra Hz. Âdem, esmâî tecellîlerin bütün hepsini cümlesini kabûle istîdatlıydı. Taayyün âleminde, onun taayyünü gibi mükemmel ve makbul bir taayyün yoktur. Ve mazhar-ı Âdem'de  müteayyin olan ancak Hak olduğundan, Hak Teâlâ kendi zâtını mir'ât-ı Âdem'de kemâliyle müşâhede eder. Binâenaleyh Hz. Âdem cümle mertebeleri câmidir. Bu sûretle kemâl-i isticlâ (Zât-ı Hakk'ın kendi zâtı için taayyünâtında zuhur etmesi) Hz. Âdem'in vücûduyla hâsıl olmuş olur.[15]   

Binâenaleyh insan, Hakk'ın en kâmil tecelîgâhıdır, çünkü o, “en değerli özet”tir, “câmi varlık”tır. O, varlığının aynasında büyük âlemin ya da esmâi ve sıfâti ilâhi mertebenin kemallerinin yansıdığı küçük âlemdir. Bunun için bütün yaratıklar içinde sâdece insan, Allah'ın halîfesi olmayı hak etmiştir. Bilindiği gibi tasavvufta bir ideal insan arayışı vardır. İnsanlığın idealize edilmesi, muhakkak ki onun mâhiyetini bulmak için denenmesi gereken yollardan biridir. Seçkin kişilerde tecellîsi mümkün gösterilen, insanlığın idealize edilmiş mâhiyeti olan “insan-ı kâmil”, İslâm tasavvuf düşüncesinin özünü teşkil eden bir konudur.[16]  O halde “İnsan- ı kâmil”, -ona Âdem ile işâret edilmiştir- en üst mertebesinde beşer cinsidir; aklî, rûhî ve maddî bütün varlık kemalleri sâdece onda toplanır. İnsan-ı kâmil İbn Arabî'nin pek çok ifâdesinde beşer cinsiyle eşit anlamda kullanılsa bile, gerçekte, insanlığın en üstün  mertebeleri için geçerlidir, bu da, peygamberlerin ve velîlerin mertebesidir. Mutlak anlamda bu kimselerin en kâmili, Hz. Peygamber'dir (a.s.). Bu, resul olarak gönderilen “Muhammed peygamber” değil, “Hakîkat-i Muhammediyye” ya da “Rûh-i Muhammedî”dir. Çünkü o, zât-ı ilâhiyyenin isim ve sıfatlarının en kâmil mazharıdır.[17]      

Gönül bir ayna ise temiz olması gerekir. Ayna temiz olursa elde edilecek görüntü de net olur, güzel olur. Temiz aynadan elde edilen görüntü herhangi bir şüpheye yer bırakmaz. Bunun gibi gönül aynası da temiz olmalıdır. Tasavvufta önce tasfiye sonra tahliye (süsleme) vardır. Tarîkatlere ilk girişte sâlikten tevbe alınır, bu en büyük temizliktir. Geçmişin bütün kötü hâtıralarını silip süpürmeyi hedefler. Mevlânâ'ya göre gönül aynası, dünyâ sevgisi, mal-mevki hırsı gibi mânevî tozlardan temizlenirse onda hem yaratılanlar hem de Yaratan görülebilir.

 Beyit: Kimin cânı şehvetten, hiddetten, nefsânî arzulardan arınmış, temizlenmişse, o kimse mânâ âlemini ve mânâ sarayını çarçabuk görür.[18]

 Beyit: Gönül aynası dünyâ sevgisi tozundan, nefsânî arzulardan temizlenir, pak ve saf bir hâle getirilirse, orada su ve toprak nakışlardan başka şeyler görürsün.[19]

Bir ayna olan gönül, şâyet temizlenir, saf bir hâle getirilirse onda hakîkat sırları seyredilir. Madde âlemine âit görüntülerin ötesinde ilâhi âleme âit hikmetler de müşâhede edilir. Mutasavvıfların görmeden kasdı kalbî bir görüştür, yâni basîrettir. Gönüllerinde yaşadıkları mânevî lezzetlerdir.

Gönlü kirleten en önemli kirler; hiddet ve şehvettir. Abdullah b. Hubeyk'ten şu söz rivâyet edilir; “Ekseriyâ insanın başını derde sokan şu dört şeydir; gözün, dilin, kalbin, arzun... Kalbine dikkat et! Gönlünde hiçbir müslüman için kin ve haset hissi bulunmasın.”[20] Gönlünü hiddet ve şehvet duygularından arındıran kişi Allah'ın hikmetini, kudretini ve yaratma gücünü görebilir. Mekke fethedilince nasıl oradaki putlar kırılıp Kâbe temizlendi ise insanlar da nefisle mücâdele edip gönüllerini işgal eden kibir, hırs, şehvet ve kin putlarını kırıp yerine sevgi, şefkat, tevâzu tohumlarını ekebilirse gönlünü temizlemiş olur.[21] 

Her insanda bir gönül aynası olduğuna göre, onun temiz olması insanın elindedir. Eğer insan gönül aynasını temiz tutmaya gayret ederse Allah ona yardım eder. Sûfîler demiştir ki “Kul kalbi ve irâdesiyle ahlâkını düzeltmek için çalışıp, fenâ huyları kendisinden defetmeye uğraşırsa, Allah ona ahlâkını güzelleştirme imkânını lütfeder.[22] Gönlü en temiz olan kişi insan-ı kâmildir. Ona bakanlar onda Hakk'ı görürler. İnsan-ı kâmilin gönlü  o kadar temiz bir hâle gelmiştir ki kötü huylardan etkilenmez.

Beyit: Gönül aynasında hem resmi, nakşı görürsün; hem de resmi ve nakşı yapanı; hem devlet, saâdet yaygısı seyredersin; hem de onu yayanı ve döşeyeni.[23]

a. Yüz gönülde olanı yansıtan bir aynadır.

 Mevlânâ gönülde mevcut olan duygu ve düşüncenin sâhibinin yüzüne yansıdığını söylemektedir. Yâni yüz, anlayan için gönlün aynasıdır, gönülde olanı dışa aksettirir. Mürşid-i  kâmil, yüzlerine bakmakla insanların durumunu anlayabilir. Tasavvufta nazarın önemli bir yeri vardır. Sâlih kimselere sâdece bakmak bile insana iyi hal kazandırır. Dıştan dışa bakmak bile, bakılan kimsenin ahlâkının dışıyla münâsebetinden dolayı, bir tesir bırakır.[24] Mürşidin nazarı güneş ışığı gibidir, müritlere mânevî bir gıdâdır onları terbiye eder, yetiştirir. Aynı zamanda hiçbir şeyi karanlıkta bırakmaz, olduğu gibi açığa çıkarır. Bu sebeple insan-ı kâmil olanın gözü yüze odaklanmıştır. Çünkü o, karşısındakinin yüzünden gönlünde olanları anlayabilir.

Beyit: Cenâb-ı Hak, yüz için “bildirici” adını takmıştır. Bu sebepledir ki ârif kişinin gözü, hep yüze dalmış gitmiştir.[25]

  Nitekim Kur'ân'da da bu yönde âyetler mevcuttur. “Allah, bir olarak anıldığı vakit, âhirete inanmayanların kalpleri tiksinir. Ama Allah değil de putlar anılsa, hemen yüzleri güler.” (Zümer, 39/23)

Beyit: Yüzün rengi, gönül hâlini bildirir; “Acı bana, sevgimi gönlünde tut” demek ister.[26]

b. Gönül, bakanın kendini gördüğü bir aynadır.

Mevlânâ “Ayna herkesin kendisini içinde gördüğü bir şeydir” demiştir.[27] Başka  bir yerde şöyle demektedir; Eğer din kardeşinde bir ayıp görürsen, o ayıp sendedir, halbuki onda görürsün. Âlem ayna gibidir, kendi nakşını onda görürsün; çünkü “Mü'min mü'minin aynasıdır”  buyrulmuştur”[28]

Mevlânâ “Hakk'ın velîleri”ne çok büyük değer verir. Ona göre velîlerin gönülleri Hakk'ın kudret eliyle cilâlanmış aynalardır. Çünkü onlar kendilerini tamâmen Hakk'a teslim etmişler, kendi benliklerini yakıp yok etmişlerdir. Yâni Hakk'a kendileri arasına girebilecek nefsânî perdeleri çekip kaldırmışlardır. Kendilerinde kendiliklerinden herhangi bir tasarruf yoktur. Velîler Hakk'ın kudret eliyle cilâlanmış aynalar olduğu için iyi olsun kötü olsun herkes onlara baktığında kendini görür. Mevlânâ'nın oğlu Sultan Veled de bu konuda şunları söyler; “Evliyânın bir takım makamları vardır. İlk makāmat, mücâhede ve riyâzette bulundukları zaman bir ayna gibi parlak olur ve insanların kalpleri ve halleri bu aynada görünür; fakat bunları halk görmez, ancak bu makāma erişenler görebilir ve bilebilir.”[29] Velîlerin hâlini anlamayıp, onları gördüklerinde kinleri artanlar, hiddetten çatlayacak hâle gelenler kusuru kendilerinde aramalıdır. Çünkü bu kin ve düşmanlık kendi gönüllerinden dışarı taşmaktadır. Dolaysıyla velîlere düşmanlık edip onları ayıplayanlar aslında kendi noksanlarını  görmektedirler fakat farkında değillerdir. Bunun en bâriz misâli Hz. Peygamber (a.s.) ve o devirdeki muhâtaplarıydı. Hz. Muhammed'i (a.s.) Ebû Bekir ve müslümanlar gördüğünde yaşadıkları ruh hâliyle Ebû Cehil ve müşriklerin yaşadığı ruh hâli birbirine tamâmen zıttı. Hz. Muhammed'i (a.s.) gördüklerinde mü'minlerin gönlü öylesine rahatlayıp hafifliyordu ki âdetâ uçacak hâle geliyorlardı. Ama müşriklerin sadrı öylesine daralıp  sıkışıyordu ki neredeyse göğüs kafesleri çatlayacak hâle geliyordu.

Beyit: Hz. Muhammed (a.s.) buyurdu ki, “Ben, Hakk'ın kudret eli ile cilâlanmış bir aynayım. Türk olsun, Hindli olsun, bana bakar, kendi nasılsa bende kendini öyle görür.[30]

Beyit: Hz. Muhammed (s.a.s.) Efendimiz, hiddet ateşinden ve şehvet dumanından arınmış olduğu için, nereye baksa, orada, Allah'ın hikmetini, kudretini, yaratma gücünü görürdü. Ey gözü ve gönlü açılmamış kişi, seni kötülüklere sevkeden, nefsânî isteklerdir.[31]

Ebu'l-Hasan Nûrî “Hak Teâlâ bütün kalplere nazar kıldı, kendisini görmeye Hz. Muhammed'in (a.s.) kalbinden daha çok şevk ve özlem duyan bir kalp bulmadı. O sebeple Allah'ı görme ve O'nunla konuşma hâlini çabuklaştırmak için kendisine Mîraç yapmayı nasip eyledi” demiştir.[32]

Beyit: Kemâl sâhibi velîlerin gönülleri Firavunların, îmansız kişilerin canlarını kendilerinden uzaklaştırınca onlar, sapıklık içinde kalırlar.[33]

c. Gönül bir hikmet aynasıdır; insan gönlünden aksedenleri kendinden bilmemeli, çünkü onlar Hak'tandır.

Mevlânâ ucub, kibir gibi terimlerle ifâde edilen kendini beğenme, kendinde bir varlık görme hâlini seyr-i sülûkte önemli bir tuzak olarak görür. Çünkü bu tuzak oldukça mâsum örtüler altında gizlidir. Sâlik günahlardan uzak durması, kendisine târif edilen zikirleri yapması vb. görevleri yerine getirmesi netîcesi gönlünün temizlendiğini hisseder. Daha önce tatmadığı zevkleri tatmaya başlar. Gönlüne ve diline bir takım hikmetler gelmeye başlar. Bu noktada bâzı sâlikler yolun sonuna geldiklerini zannederek mürşitlerinden uzaklaşırlar. Halbûki yolun henüz başındadırlar, ancak aldanmışlardır. 

 Beyit: Bir velînin kitâbını okudun, sözlerini duydun, gönül evi kendinde bir nur bulmuştur. Ama, bu nur o evi çok aydınlık olan komşudan gelmektedir.

Beyit: Allah'ın lûtfu eseri, sana gelen nurdan, gönlünde bulduğun mânevî zevkten ötürü gurûra kapılma; bunu verdiği için Allah'a şükret, sözüme kulak ver, sakın ha kendini  görme, kendini bir şey sanma![34]

Bir velînin yanında bulunmak, onun eserlerini okumak, sohbetlerini dinlemek çok önemlidir. Mânevî ilerlemede pek büyük ehemmiyeti vardır. Tasavvufta hallerin insandan insana geçiciliğine önem verilir. Bu sebeple Kur'an'daki “Sâdıklarla bir olunuz” (Tevbe, 9/119) emrini titizlikle riâyet edilir. Ancak Mevlânâ burada bir başka konuyu gündeme getiriyor; insan-ı kâmilin yanında bulunan kişiye de hallerin geçiciliğinden dolayı bâzı ilhamlar gelebilir. Çünkü Hak Teâlâ o yakınlığın hürmetine ona da bâzı ikramlarda bulunur. Eğer kişi bu ilhamları kendinden bilip gurûra kapılırsa kaybeder. Zîra o ilhamlar o velînin himmetiyle Hak'tan sâlike bir ikramdır. Nitekim Mevlânâ Hz. Peygamber'in (a.s.) vahiy kâtiplerinden birisinin bana da vahiy geliyor diye İslâm'dan uzaklaştığını haber verir.

Beyit: Hikmetin gönlüne aksedişi, o kötü huylu kâtibi yoldan çıkardı. Sen de kendini görme, kendinde bir şeyler bulma da, bu görüşün seni yoldan çıkarmasın.

Beyit: Kardeşim, gönlünde buldukların, sana akıp gelen hikmet, güzel duygular, mânevî zevkler senin değildir. Abdalın yâni bir velînin himmetidir. Bu duygu sana eğreti olarak verilmiştir.[35]

Beyit: Yüzlerce yazıklar olsun, yüzlerce eyvahlar olsun, kendisine akseden bu eğreti hâli, bu eğreti hikmeti kendinden bilmiş ve Hak kapısından uzaklaşmış kişiye, ümmetlere...

Beyit: Ben hangi makamda, hangi mertebede olursa olsun, kendini hakîkat sofrasına ulaşmamış ve Allah'a yakınlık nîmetine ermemiş gören kişinin, kuluyum, kölesiyim.[36]

d. İnsan gönlünün  bir ayna olması için gayret göstermelidir.

İnsan madde ve mânâdan mürekkep bir varlıktır. Topraktan yaratılan maddî bünyesi, yâni et ve kemik olarak görünen yönü, aşağı âlemlerden olması hasebiyle madde âlemine âit bir takım süflî duygularla kirlenmektedir. Meselâ bencillik, makam ve mevki hırsı, kendini beğenme vb. duygular zaman zaman sâliklerde ortaya çıkmaktadır. Böyle bir hal tasavvuf yolcusu için tam bir felâkettir, çünkü bu duygular nefs-i emmâreyi besleyip güçlendirir. Nefse âit duygular beslenip geliştikçe rûhî kuvvetler zayıflar. Şâyet maddeden gelen ve gönlünü saran kir temizlenmezse ruhlar  karanlıklarda kalır.

Mevlânâ'ya göre gönlün temiz kalabilmesi için ilk önce insanın tasavvur dünyâsının da temiz olması lâzımdır. Muhayyilenin gönül üzerinde  etkisi büyüktür. Çünkü  hayal gücü, gönlü besleyen önemli kaynaklardan birisidir. Sultan Veled'in muhayyile hakkındaki kanâatleri şöyledir; Muhayyile veyâ müfekkire kuvveti denilen başka bir kuvvet daha vardır. Bunun yeri beynin ortasındadır. Bunu vazîfesi bakımından bir terziye benzetmişlerdir. Bir terzi nasıl elbiseleri ölçer, biçer ve bunlar arasında bir ölçü kurarsa bu kuvvet de sûretler hazînesinden sûret, mânâ hazînesinden de mânâ alarak, bunlar arasında ölçüler kurar. Meselâ bir hayvanı “Başı öküz başı, ayağı deve ayağı, kanatları kuş kanadı ve kuyruğu” diye tasvir eder. Dışarıda böyle bir sûret yoktur. Fakat o, her bir sûretten bir parça küçük bir hayvan vücûda gelmiştir. Bu kuvvet, sultânına hizmet eden bir vezir gibi, dâima aklın hizmetindedir. On duygu, idrâk ettikleri her şeyi buna arzederler, bu da akla arzeder. Aklın kabul ettiği her şeyi kabul, reddettiği şeyleri de reddeder.[37]  Muhayyilede canlandırılan sûretler gönlü kaplar, orada yerleşir ve zamanla gönül onları benimser. Bir başka ifâdeyle hayal gücü, gönül aynasına çıkacak düşüncelerin toplanıp hazırlık yapma odasıdır denilebilir. Şu halde hayalde canlandırılan duyguların cinsi pek önemlidir. İnsan iyi şeyler düşünüp iyi şeyler kurgulamalıdır. Kısaca söylemek gerekirse  hayâlde dönüp dolaşan sûretler rahmânî kaynaklı olmalıdır. Çünkü zihninde güzel şeyler kurgulayanlar güzel şeylerle karşılaşırlar, kötü şeyler kurgulayanlar kötü şeylerle karşılaşırlar.

Beyit: Gönlün güzel şekillerle, sûretlerle dolu bir ayna olsun; orada her yanında gümüş bedenli bir güzel görürsün!

Beyit: Ey insan! Topraktan yaratılmış olduğun için, senin varlığın da demir gibi kapkara, paslı bir bedenden ibâret! Onun için, kendini Allah'ın zikrinin nûru ile cilâlandır, cilâlandır!

Beyit: Topraktan yaratılmış beden de, etten ve kemikten ibârettir; kabadır, kesiftir! Ama sen, onu da, Allah'ı zikrederek cilâla, o da demir gibi cilâ kabul eder!

Beyit: Onu cilâla da, orada gizlilik âleminin (gayb âleminin) şekilleri yüz göstersin; oraya hûrilerin, meleklerin akisleri vursun! [38]

Mevlânâ bir hikâye anlatır. Bu hikâyede ressamlıkta iddialı iki zümre konu edilir. Bunlar Çinli ressamlar ile Rum yâni Anadolu ressamlarıdır. Her ikisi de, biz daha usta sanatkârız, derler.

Zamânın hükümdârı, bu iki grubu yarıştırmak ister. Büyük bir salonun duvar süslemeleri yapılacaktır. Dikdörtgen bir salon tam ortasından bir paravanla bölünür. Böylece etkileme ve kopya önlenmiş olur. Salonun bir bölümü Çinli ressamlara, öteki bölümü Anadolu ressamlarına verilir. Hazîne kendilerine açılmıştır, istedikleri kadar malzeme kullanırlar. Kendi bölümlerini fevkalâde güzel resimlerle donatırlar.

Bu sırada Anadolu'lu ressamların yaptığı ise, kendilerine âit bölümün duvarlarını iyice temizleyip, durmadan cilâlamak ve parlatmaktan ibârettir. Sonunda aynalardan daha parlak hâle getirirler.

Verilen süre bitince, pâdişah ve jüri üyeleri önce Çinli ressamların eserini görürler ve çok beğenirler; gerçekten de çok göz alıcı ve güzel şeyler yapmışlardır.

Sıra Anadolu'lu ressamların eserini görmeye gelir. Onlar, önce iki bölümü ayıran aradaki duvarın kaldırılmasını isterler. Paravan kalkar, görülür ki, manzara tek kelime ile hârikadır. Karşı taraftaki resimler olduğu gibi, pırıl pırıl parlatılmış duvara aksetmektedir. Üstelik, bu yansıma sırasında daha bir derinlik, parıltı ve esrârengiz kazanmış olur. Böylece sonunda büyük ödül Anadolu'lu ressamlara verilir.[39]   

Mevlânâ ve eserleri hakkında çok methiyeler yapılmıştır. Meselâ onun için; “Beşerin hudutlarını aşan bir irtifâd” denildiği gibi “Kur'an, bir gül bahçesi ise, Mesnevî ise gülyağıdır. Gül yağında gülün şekli, zerâfeti, hârikulâde tenâsüp ve âhengi yoktur. Fakat, onun rûhu vardır.” Denilmiştir.[44]  Câmi, “O peygamber değildir, ammâ kitâbı vardır” derken Muhammed İkbal de Mesnevî'yi “Farsça Kur'an” olarak târif etmiştir.[45] Bunlara ilâveten özellikle son dönemlerde Mevlânâ'yı filozof olarak zikredenler de çıkmaktadır. Mevlânâ'nın bir düşünce adamı olması, onun filozof olmasını gerektirmez. Onun büyüklüğü Kur'ân ve sünneti kendine has bir üslupla insanların gönlüne yerleştirmesidir. Mevlânâ, düşüncelerinde, eserlerinde, davranışlarında ve tüm hayâtında, insanları Allah aşkından kaynaklanan tevhid inancının nurlu yoluna çekmek istemiş, onları bu eksende, bu “hatt-ı istivâ”da toplayıp birleştirmeye gayret göstermiştir.[46] Çünkü o, “Ben Kur'ân'ın kuluyum. Hazret-i Muhammed'in (a.s.) ayağının bastığı yerin toprağıyım. Benim sözlerimden başka mânâlar çıkarılırsa, ben ondan da sözlerinden de şikâyetçiyim” demiştir. Felsefe yolu akıl yoludur, Mevlânâ'nın yolu ise aşk ve cezbe yoludur. Onun için Mevlânâ filozof değildir. Nitekim Dîvân-ı Kebîr'de “Felsefî düşünceleri gönlümden sürdüm, çıkardım; gönlümü tertemiz bir hâle getirdim. Gözümde de Yûsuf'a âit güzelliklere yer verdim” (c.,s.187) demiştir.[47]  

Felsefe ve aklî ilimlerle uğraşanlar, bilgi alanında en fazla dış duyulara îtimat ederler. Mevlânâ'nın yaşadığı asırda felsefeciler, Mûtezile ve onların yolundan gidenler, duyguculuk diye bilinen fikrin dâvetçisi idiler. Bu, duyu organlarıyla bilgi elde etme düşüncesi, gayba îman fikrini zayıflatmakta idi. Bunun zayıflaması ise şerîatın getirmiş olduğu ve semâvî dinlerin gereğine ısrar ettiği gaybî hakîkatlere güveni sarsıyordu. Mevlânâ bu esintiyi ve buna yardım edenleri Mesnevî'de kuvvetle tenkit etmiştir.[48] Mevlânâ'ya göre filozoflar, tek taraflı bilgi kaynağı kabul ederler ki o, akıldır. Filozoflar sâdece  akıllarının peşinden gittikleri için gönüllerine kulaklarını tıkarlar, hattâ gönlü yok sayarlar; bu sebeple peygamberleri, velîleri ve onların hallerini inkâr ederler. Gönül ehlinin hallerini ve halkın onlara teveccühünü vehim zannederler. Filozofların bu tutumlarından hareketle Mevlânâ, gönül süzgecinden geçmeyen “mutlak aklın” sonunda inkâr batağına saplanabileceğine dikkat çekiyor. Çünkü filozoflar aklın verilerini ölçecek bir terâziden mahrum kalmışlardır. O terâzi ilâhi vahiy terâzisidir. Vahyi inkâr eden ya da ona yanaşmayan akıl, vehim ve vesveselerle mâlul olur.

Beyit:. Felsefeci aklınca düşüncelere dalar, fikirler yürütür, zanlara kapılır da, cansız sandığı varlıkların dile gelmelerine, konuşmalarına inanmaz. Ona de ki; “Sen git de başını duvarlara vur.”

Beyit: Suyun sözünü, toprağın sözünü ancak gönül ehli olanlar duyar, anlar; sen anlayamazsın.

Beyit: Hannâne direğinin iniltisini inkâr eden felsefeci, velîlerin duygularına yabancıdır.

Beyit: O der ki; “Velîlere karşı gönüllerde uyanan sevda, aşırı sevgi, insanlarda birçok hayaller yaratır, onların düşüncelerini etkiler de, onları olmayacak şeylere inandırır.”

Beyit: Halbûki, bu düşünce, felsefecinin fesad ve küfrünün aksidir. Bu inkâr hayâli, ona fikrinin çarpıklığından, inanışının bozukluğundan gelmiştir.

Beyit: Felsefeci şeytânı da inkâr eder. Fakat inkâr ettiği anda, bir şeytanın, yâni nefsinin maskarası olduğunun, sapıttığının farkına varamaz.

Beyit: Ey filozof! Şeytanı görmedi isen, kendine bak, yüzünden şeytanlık akıyor. Alnında da sefahatin, çılgınlığın izleri var.

Beyit: Gönlünde şüphe olan, kıvranıp duran kişi de dünyâda gizli bir felsefecidir.

Beyit. Filozof meşreb olan, fakat Allah'a , dîne inanan bâzı kişilerin zaman zaman, felsefe damarları kabarınca inkâra dönerler, yüzleri kızarır.

Beyit: Ey mü'minler! Uyanık olun, sakının; o damar, o felsefeye inanış fikri sizde de var. Sizde daha bilmediğiniz, akıl erdiremediğiniz nice sonsuz âlemler var.[49]

Hemen bütün mutasavvıflar gibi Mevlânâ'nın da akla pek îtibar etmediği bilinen bir gerçektir. Çünkü o, aşk ve cezbeye önem vermiştir. Onun rehberi aşktır. Tasavvuf yolunu seçmiş sır ve hikmet bilen kişinin maksadı bu fenâ dünyâdan kurtulup Hak diyârına ulaşmaktır. Allah'ın zâtında yok olmaktır, çokluktan (kesretten) kurtulup tekliğe (vahdete) nâil olmaktır. Fakat bu ne  ile, nasıl olacaktır? Mevlânâ da bu soruya, akıl ve kıyas yolu ile değil, gönül ve aşk yolu ile cevap verir. Mutlak nûra, kuru akıl vâsıtasıyla değil, ancak gizlilikleri keşfeden gönül aracılığı ile ulaşılır.[50]  Mevlânâ'daki vecdin mâhiyetini idrak edebilmek, nasıl bir ruh coşkunluğu ile söylediğini duyabilmek için o vecdi aynı mâhiyette biraz da insan kendi rûhunda duyabilmelidir. Onda öyle bir ruh var ki doymak bilmez bir ihtirasla kâinatın her zerresinde yayılmış sonsuz kemal güzelliğini rûhuna sindirmek ister.[51] Mevlânâ'nın akıl hakkındaki değerlendirmelerine bakıldığında onun îtiraz noktasının ilâhiyat alanında olduğu görülür. O, metafizik konularda aklın biricik delil olmasına karşı çıkmaktadır.  Yoksa o, cüz'î akıl denen insan aklına gereken değeri vermektedir. İnsan aklının hudutlu bir kuvvet olmakla berâber, âdetâ bir usturlap gibi olduğu kanaatindedir. Gündelik hayâtımızda onsuz hareket edemeyiz. Eksikliğine rağmen, akıl yine de bir ölçü ve rehberdir, ışıklı kandiller gibi yolumuzu aydınlatır.[52]

Kalbe değişik kanallardan türlü türlü düşünceler gelmektedir. Bu düşüncelerden birisi de akıldan gelen his ve düşüncelerdir. Akıl yoluyla gelen düşünce, rahmânî ve şeytânî düşüncelerin ortasında bulunur. Yâni akıldan gelen düşünceler Hakk'ın beğendiği türden olduğu gibi beğenmediği türden de olabilir. Gönlün ışığıyla aydınlanmış cüz'i irâde burada devreye girmelidir. Çünkü insan yaratılışı îtibârıyla temyiz kābiliyetine sâhiptir. İyiyi kötüden ayıracak kābiliyete sâhiptir. Allah da kötülük yönüne gitmemesini istemektedir. İşte bu sebeple insanın kötülüklerin peşinden gitmesi aleyhine olur. Zîra akıl ve irâdesini kötülük yönünde kullanmıştır. Cezâya müstahak oluşu da bu yüzdendir. Böyle bir insan, şehvetine uyarak hevâsına tâbi olmuştur. Şâyet aklın düşüncesi Hakk'ın beğendiği yönde olursa bu düşünceler melekten gelen düşünceye bir şâhit ve ruhtan gelene de bir destek mâhiyetinde olur. Kul, güzel niyetinden ve samîmi maksadından dolayı sevap elde eder. Görülüyor ki, akıl hayrı ve şerri temyiz etme özelliğinde yaratılmıştır, bununla birlikte, iyililiğin yanında bazen de çirkin şeylere tevessül edecek cibilliyette şekillendirilmiştir.[53]   

Bâzı beyitlerinde akla tavır takındığı, onu yerdiği görülen Mevlânâ'nın Mesnevî'de akla değer de verdiğini de görüyoruz. Şu halde Mevlânâ akıl konusunda seçici davranmaktadır. Filozoflar gibi tek başına aklı her konuda mutlak otorite kabul etmemekle birlikte ilgili alanlarında akla gereken değeri de vermektedir. Hattâ kirlerinden arındırılmış temiz bir akıl mânevî meselelerde de kalbe yardımcı olabilmektedir. Nitekim Mesnevî'de gönül aynasının parlatıcısı olarak akıl cilâsından bahsetmektedir. O, aklın nefis ve şehvetin elinde esir olduğu zaman tehlikeli oduğu kanâatindedir. Nefse tutsak olmayan, elleri serbest aklın Hak'ın cilâsı olduğunu belirtmektedir.

Beyit: Allah, onunla gönül aynasını parlatsın diye sana “akıl cilâsı” vermiştir![54]

Beyit: Ey namaz kılmayan kişi! Sen gönül cilâcısı olan aklı bağlamışsın, kendi nefsâni duygularına uymuş, hevâ ve hevesin (şehvetin) iki elini de açmış,onu serbest bırakmışsın!

Beyit: Eğer şehvetin elleri bağlanmış olsaydı da cilâcı aklın ellerini açsaydın, onu bağlardan kurtarsaydın.

Beyit: Cilâlanmış demir gibi pastan, kirden arınmış olan gönül, gayb âleminin aynası olur da, bütün sûretler orada görülürdü!

Beyit: Zavallı sen ise; gönlünü kararttın, paslandırdın! İşte; “Yeryüzünde bozgunculuğa çalıştılar” (Mâide, 33) âyetinin gerçek mânâsı budur.

Burada “Yeryüzünde bozgunculuğa çalıştılar” (Mâide, 33) âyetine işâreten yeryüzü ifsat edenlerin aklını nefislerine tutsak eden kişiler olduğunu söylüyor.

Beyit: Şimdiye kadar böyle yaptın, bâri bundan sonra yapma; suyu bulandırdın, daha fazla bulandırma![55]

Gönül ile duyu organları arasında nasıl bir ilişki vardır? Duyu organları mı gönlü etkiler? Yoksa gönül mü duyu organlarını etkisi altına alır? Aslında bu ilişki iki yönlü olarak da  düşünülebilir. Yâni bir taraftan duyu organlarımızın dışarıdan, gönlümüze aktardığı bilgiler gönlümüzü etkileyip o tarafa meylettirirken bir taraftan da gönlümüze doğan duygu ve düşünceler duyu organlarımızı kendi istikāmetinde hareket ettirebilir. Mevlânâ'nın Mesnevî'de meselenin ikinci yönüne önem verdiğini görüyoruz. Bedenimiz ve gönlümüz ile doğrudan bir alâka kuran Mevlânâ maddî bünyemizin gönlümüzün emrinde olduğunu söylüyor. Başta gözler olmak üzere beş duyu organı gönlün emrindedir. Gönül nereye meylederse duyu organları o tarafa yönelirler. Bir bakıma gönül, varlık dünyâmızın komuta merkezidir. Ya da gönül, vücut sarayının sultânıdır. Göz, bir kılavuz ve öncü, kalp ise istek sâhibi ve göndericidir. Birincisi gözlemekten ikincisi de kavuşmak ve elde etmekten zevk aldığı için, arzu ve hevâ yularının iki tarafıdırlar.[56]

Beyit: Gözlerimiz, bakışlarımız gönüle uymuştur. Gönül isterse göz zehire bakar, yılana bakar; gönül isterse göz ibret alacağı, ders alacağı şeye bakar.

 Beyit: Gönül isterse, göz görülecek şeylere; dünyâya, dünyâ nîmetlerine bakar, gönül dilerse göz mânâya, örtülü şeylere, ilâhi sırlara bakar.

Beyit: Gönül isterse, gözleri külliyât tarafına sürer götürür. Gönül isterse onları cüz'iyyât'a hapseder, bırakır.[57]

Beyit: Beş duyumuzun herbiri, aynı su deposuna bağlı musluklar gibi, gönle bağlıdırlar. Gönlün dileği ve emri ile iş görürler.

Beyit: Gönül ne tarafa işâret ederse, beş duyu da eteklerini toplar o tarafa doğru koşar.

Beyit: Gönül isterse ayak rakseder, oyuna dalar, yâhut yavaş yürüyüşü bırakır, hızlı yürüyüşe geçer.

Beyit: Gönül dilerse el parmaklarıyla hesap yapar, yâhut o parmaklarla kitap yazar.

Beyit: Dikkat ediniz, bütün bu işleri yapan hünerli el, aslında içte bulunan hünerli gizli bir elin emrindedir. O gizli el bedenimizin şu görünen elini maşa gibi kullanarak bu işleri yaptırmaktadır.

Beyit: Eğer gizli el isterse, şu görünen el, düşmana karşı yılan gibi öldürücü olur. Yine gönül isterse, o el bir dosta karşı yardımda bulunur.

Beyit: Acaba gönül bizde bulunan bu beş duyuya neler söyledi, onlarla aralarında ne de gizli, akıl almaz bir anlaşma, ne şaşılacak bir buluşma var?

Beyit: Gönül acaba, Süleymân'ın mührünü mü buldu ki, bu beş duyunun yularını da eline almış, onları istediği tarafa çekip götürüyor.[58]

Mevlânâ, duyu organlarından kulak ile gözün insanı etkileme gücünü kıyaslamış ve burada göze daha ayrı bir önem vermiştir. Buradan hareketle esas olanın gönül gözünün olduğunu belirtiyor. Ona göre bir meseleyi duyup, görmenin ölçüsü gönle tesir etmesidir. Ancak gönle tesir eden mesele sâhibinin olur. Yoksa bir an için duyulan ve görülen ama gönle etki etmeyen sözler ve hareketler bir kıvılcım gibi gelip geçici olur. Günde defâlarca Allah, peygamber, haram ve helal gibi kavramları duyup söylediği halde gönlünde hiçbir ürperti ve huşû duymayanlar ilk fırsatta bu kavramlara zıt söz ve fiillerin işleyicisi olmaya hazırdırlar.

Kulak vâsıta, vuslata eren ise gözdür. Göz hal sâhibidir; kulağın sâdece dedikodusu vardır.

Kulağın duyuşu sıfatları tebdil eder, halbuki gözlerin apaçık görgüsü zâtı bile değiştirir.

Ateşin varlığını sözle bilip, yakîn hâsıl ettinse ateşle pişmeyi iste; sözde kalma.

Yanmadıkça o bilgi aynel yakîn değildir; yakîni istiyorsan ateşe dal.

Kulak, hakîkate nüfûz ederse göz olur; aksi takdirde söz kulakta kalır, gönle tesir etmez.[59]

Mevlânâ gönlü, özellikle de insan-ı kâmilin gönlünü yüce bir dağa benzetiyor. Zaman zaman dağlardan kaynağı belli olmayan ses sadâları yükselir ve bir müddet yankılandıktan sonra kaybolur. Dünyâda yüce mekânlar dağlar olduğu gibi, gönüller içersinde de insan-ı kâmilin gönlü dağlar gibi çok yücedir. Allah onu yüceltmiştir. Çünkü onun gönlü, Hakk'tan aldığı ilâhi ilhamları aksettirmektedir. Ondan zuhur eden sözler kaynağı bakımından Hakk'ın sözleridir; yâni insan-ı kâmil kendi hevâsından konuşmamaktadır, sözlerine hal ve davranışlarında Hakk'ın sözlerini yansıtmaktadır. Mevlânâ belli dönemlerde insan-ı kâmilin coştuğuna ve ilâhi feyzi bol bol dağıttığına dikkat çekerek onun bu anlarını kollayıp ilâhi rahmetten istifâde etmenin önemine dikkat çekmektedir. Çünkü öyle zamanlar gelir ki bu gür ses duyulmayabilir, karanlıkta kalan insanlar kime gideceğini bilemeyebilir. Hazır bu ses yankılanıp dururken onlardan faydalanmak gerekir.

Beyit: Gönül dağlarımızda duyulan bu sesler, bu ilâhi feryatlar kimin sesidir? Kimin feryâdıdır? Ne yazık ki gönül dağlarında bu heyecanlı ses her zaman duyulmaz; gönül dağları bâzen bu seslerle dopdolu, bâzen de bomboştur.

 Beyit: Kâmil insan her nerede olursa olsun hikmet sâhibidir, üstaddır. Onun mübârek sesi gönül dağında her zaman duyulsun, eksik olmasın...[60]