Anadolu"da XIII. yüzyılda temelleri atılan Mevlevîlik tarikatı, kurulduğu tarihten sonra öncelikle Anadolu olmak üzere zamanla değişik bölgelere yayılmıştır. Osmanlı coğrafyasının değişik şehirlerinde kurulan Mevlevîhâneler, tarikatın yaygınlaşmasına katkıda bulunmuşlardır. XVII. yüzyılda Bursa"da Cünûnî Ahmed Dede tarafından kurulan Bursa Mevlevîhânesi kurulduğu tarihten itibaren önemli bir konuma gelmiş ve birçok Mevlevî derviş burada yetişmiştir. Dergâh, değişik zamanlarda Bursa"ya gelen seyyahlar tarafından ziyaret edilmiş, yapılan ziyaretlerde hatırda kalan bazı bilgiler kaleme alınan seyahatnamelerde yer almıştır.

The Mawlawiyya founded in 13th century had been spread after the foundation date, previously in Anatolia then various regions in the course of time. Especially in the time of Ottoman State, the dervish lodges of the Mawlawiyya, were founded different cities of Ottoman geography have made a contribution to spread of Sufism. Dergâh of the Mawlawiyya, of Bursa, founded by Cünûnî Ahmet Dede in 17th century, where many Mavlavî dervish trained, has become an important position. The Dergâh was visited by travelers who had come to Bursa in different times. In these visits some information that kept in mind was written by these travelers" dailries.

Şeyh Efendi Hazretleri henüz gelmişler, bizi kendiye has olan bir tevazu ve nezaket ile kabul buyurdular. Resm-i dest-bûsu ba"de"l-îfa mindere oturduk. Efendi-yi müşârun ileyhin daha sonraları hakk-ı fakirânemde gösterdikleri âsâr-ı teveccühü hiçbir zaman unutamam.

O geceki muhabbetimiz saat dörde kadar devam etti. Ertesi gün cuma olmak hasebiyle icra edilecek mukabele-i şerifeye davet olunmak gibi bir bahtiyarlığa da nâil olduk. Vâkıa bu gibi vezâif-i mukaddese için davete hacet yoktur.

Bâ-husus Cenâb-ı şeyh Galib"in buyurduğu gibi:

Demek ki, Cuma programımız böyle mukaddes bir ziyaretle iftitah etmiş oluyor.

Uzatmayalım... Ferdâsı günü, öğle taamını dervişân ile birlik-de tenâvül etmek üzere Ali Bey"i birlikte alarak dergâha geldik.

Bu âsitân-ı feyz-nişân-ı Mevlânâ ziyaret edenlerce ma"lûm ol-duğu üzere Pınarbaşı denilen mahalle karib gayet vâsi" huzzâr-temen-nâ bir bahçenin vasatında kâin olup, geniş, müzeyyen bir semâhâne ile müteaddid hücreyi hâvidir.

İnebey"den Mevlevîhâne"ye gelirken sol tarafta burc üzerinde yeşil bir türbe görülüyor ki, burada meşâhir-i vâsilîn-i sûfiyyeden Burûsalı Mehmed Üftade Efendi Hazretleri medfundur. Müşârun ileyh bir çok zamanlar Hazret-i Emir Cami-i Şerifinde hitabet etmiş ve Sultan Murad-ı Sâlis Hazretlerinin mazhar-ı iltifat-ı mahsusaları olmuş idi.

“nevvarallâhu medca"ahu” intikallerine tarihdir. (988)

(44) Üftade Cami-i Şerifi mevkiinden Burûsa"nın Gökdere, Işıklar semti pek latif, hakikaten neşat-âver bir manzara arz eder.

Şeyh Efendi"nin nezdine varmadan evvel Dergâh-ı şerifin nâyzen başısı Hâfız Dede"nin hücresini ziyaret etmek lazım geldi. Binâen aleyh doğruca buraya girdik.

Dede Efendi o gün mukâbelede okunacak hicâz peşrevini geçiyordu. Biz içeri girdiğimiz zaman, nâye fasıla verdiyse de rica ve niyâz üzerine üflemeğe devam ettiler.

Sevdiğim arkadaşlardan bir zat makâmât vasfında Hicâz hakkında şöyle demiş idi:

Hicâz olsa makamı kıble-i vicdan-ı âşıkdan

Çıkar eflâke dek bin na"ra-i lebbeyk aşk-efzâ

Hâfız"ı dinleyenlerin teslim-kerdesi olduğu vechile nâyı pervasız üfler. Nefesinde başka bir tesir vardır. Zâten nâyı dinleyişe göre insanda muhtelif tesirler husula getirir. Âşıkın aşkını, ârifin irfanını artırır. Velhasıl her kes derece-i nazar ve irfanına göre velvele-i nâydan bir hisse-i lezzet ve halâvet duyar.

Nâyın vasfında Cenab-ı Mevlânâ"nın:

Âteş-i ışkest k"ender nây fütâd

Cûşeş-i ışkest ke"nder mey fütâd1

buyurmuş olduğu ma"lûm-ı erbâb-ı vukûfdur. İrfan, edeb ve sükûnet mekteb-i Mevlevî"nin üssi"l-esas talimidir. Diyebilirim ki fıtraten edîb ve ârif olmayan o mektebin şâkird-i feyzcûyânı zümresine dahil olamaz.

Biz nây ile manen teğaddi ederken ezân okunmağa başlandı. Kalktık, semâhânenin kıble cihetindeki şadırvandan tecdîd-i vudu" ile içeri girdik. Dervişân birer birer vurûd etmeğe başladı. Az bir müddet sonra Şeyh Efendi hazretleri zuhûr ederek selam ve niyaz ile kabul eyledi.

Hutbe okundu, namaz kılındı. Herkes yerli yerinde edeb ve tazim ile oturdu. Dervişân müterakkib ve müteveccih iken na"t okundu onu müteâkib güzel bir taksim, daha sonra yukarıda (45) dediğim dibi hicaz peşrevi terennüme başlandı. Bu esnada cümleten kıyam edildi. Devişân önde pişvâyı tarikleri bulunduğu halde malum olan devr-i kebiri ba"de"l-îfâ icrâ-yı semaa ibtida eylediler.

Dâni semâ çibûd savt-ı belî şenîden

Ez hvîşten burîden bâ-vasl-ı û residen2

(46) Mukabele-i şerife bir saat kadar devam etti. O gün hava pek latif olduğundan dergâhta pek çok züvvâr var idi.

Mukabeleden çıkıldı. Şeyh Efendi"nin dairesine gidildi. Kahveler içildi. Bir saat kadar muhabbetden sonra arz-ı râsime-i veda eyledik.

Dergâh-ı şerif-i mezkûrun bânisi Larendeli (Karaman) Ahmed el- Mevlevî Hazretleridir.

Müşârun ileyh evlâd-ı meşâyıhdan olub Kadı Paşazâde Hazret-i Çelebi Hüsrev (886-969) –kuddise sırruhu evfer- zaman-ı meşihatlarında mazhar-ı irşâd ve nâil-i icâzet olarak Âsitân-ı Vâlide Sultan"da nice zaman vahdet-güzîn iken kudemâ-yı dedegân ve meşâyıh beyninde zuhûr eden vak"a-i ihtilaf üzerine âbâ ve ecdâdının vatanı olan (Şehrizûr) tarafına ihtiyar-ı seyahat etmişler idi. Esnâ-yı seyr u seferde Bağdâd-ı dârus"sselama girerek cilvegâh-ı Hazret-i Sultan divânı olan buk"a-i mübarekede mukîm ve münzevî olmuşlar idi. Orada hengâm-ı ikametlerinde kendilerinin mazhar-ı sırr-ı ehad olduklarına delalet edecek nice âsâr-ı kemâl ve kerâmet zuhûr etmiş olduğundan fukarâ ve ehibbânın niyaz ve istirhamlarını redd edemiyerek meşihatı kabul etmişler idi.

Kendileri daima vecd ve istiğrak âleminde olduklarından (Cünûnî) mahlasıyla ma"rûf ve müştehir olmuşlardır.

Bağdad-ı Behişt-âbâd Zâviye-i Mevleviyyesinde çend sâl hizmet-i fukarâ ve dervişânda bulunduktan sonra Derviş Ahmed Niyâzî isminde bir zat-ı rûşen-zamîri kenduye kâim-i makam nasb ederek ve bazı dervişân ile birlikte cânib-i Rûm"a müteveccih olmuşlardır.

Şeyh bu söz üzerine bir kere tefekkür eder ve Bağdad"ta bulunduğu zaman görmüş olduğu rüya (48) derhal hatıra gelmekle hemen kalkıp Ebu Bekir Çelebi Hazretleri"nin elini ve dizini öperek Burûsa"ya azimet üzere mea"l-i"tizar istihsâl-ı müsaade eyler.

Bağdad"da iken gördüğü rüya şu idi: “Dest-i mübareklerine hadikai sun"-i ilâhîde küşâyiş bulmuş bir taze gül verilir. Bu gülü koklarsa da bûydan asla bir şey istişmam edemez. O vakit der ki: Ne olaydı bu verd-i ranâ letâfet-i suverisiyle mütenasib bir kokuya mâlik olaydı. Bu mulahaza-i maneviyye üzerine: “Bu gülün kokusu sana Burûsa"da erişir” denmiş. İşte Çelebi Hazretleri"nin ikinci hitabı üzerine bu vâkı"a-i halet-engîz lâyih-i zamîr-i Cünûnî"ye velvele-âmiz olmuş idi.

Uzatmayalım. Döne döne Karahisar ve Kütahya"ya uğradıkdan sonra Burûsa"ya gelir ve Sedbaşı kurbinde Şeyh Yakûb Zâviyesi"nde tevakkuf eder. Ol tarihde mûmâ ileyh Yakub Efendi İstanbul"da Eyûb Sultan civarında oturuyormuş, Dede"nin orada ihtiyâr-ı ikâmet etmesi üzerine fukarâ-yı Mevleviyyeden bazıları gelip gitmeğe ve icrâ-yı de"b u âyin olunmağa başlar.

Lâkin müsâfir oldukları zâviye fukarâ ve dervişânı istiâb etmemeğe başladığından hemşîrezâdesi Sâlih Dede ile birlikte Burûsa"daki makâmât-ı müteberreke-i evliyâ-yı kirâmı ziyâret ve meşâyıh ile musâfahaya rağbetden sonra (Pınarbaşı)"nda hâlâ merkad-i münevverleri olan mahalle geldiklerinde (hâzâ mâ ve"ade"r-rahmânu...) âyet-i kerîmesini tilâvet ve (în kûşe-i hâk tûşe medfen-i meşâyıh-ı mevlevî hâhed bûd3) remziyle ol mevkiin mahall-i ğars olduğuna işâret buyurmuşlardır.

Yine bir gün ma"a-dervişân Abdâl Türbesini ziyârete gitmiş iken Burûsa"da ne kadar meşâyıh varsa cümlesi zâd u zahîreleriyle oraya gelirler. Esnâ-yı zikr u tevhîdde, arkasından bir kelb kovalayan bir tavşan kendisini ulu orta halkanın içine atar, kelb de halkanın hâricinde kalıp tavşan ona, o tavşana bakmağa başlarlar. Bir iki dakika sonra her ikisinin de tezâd-ı cibilleri üns ve ülfete mübeddel olarak yek diğeriyle oynaşmağa ibtidâr edince cenâb-ı şeyh (în halka-i cem"iyyet-i fukarâ yek dâire-i ittihâd est ki, der-i o şîr ve âhû ve şehbâz ve tîhû ve her-gûş ve kürbe ve mûş bâ yek diger ittihâd ü ulfet dârend ve ân tezâd-ı cibillî bîrûn der mânde est6) kelâmı hakâyik beyânıyla cibilleten ve tabîaten birbirine düşman olan iki mahlûkun şu hâli zâhiri olduğunu ve halka-i tevhîdin eczâsı kemâl-i ittihâd üzere olmayınca istifâde-i dâire-i tevhîd muhâl iduğını tafsîl buyurmuşlardır.

Pîş-i Yûsuf nâziş u hûbî mekun

Cüz niyâz u âh-ı Yakûbî mekun

Ma"nâ-i mürr-i merden zi-tûtî şud-niyâz

(49) Der niyâz-ı fakr-ı hodrâ mürde-sâz

Tâ dem-i Îsâ tu-râ zinde kuned

Hemçu hîşet hûb u ferhunde kuned

Ez-bahârân key şudî ser-sez seng

Hâkşev tâ gül be-rûyed reng reng8

İhyâ eden emvâtı Mesîhâ nefesimdir

Men bâr-ı emânet çekici ol şuturem ki

Nâlem reh-i maksûduma bang-i ceresimdir

Dil vermedi dünyâya olan ârif-i billâh

Bunda sebeb-i mekese hevâ vu hevesimdir

Ol lem"a-i ruhsâra durur asl-ı semâ"ım

Mûsâ sıfatım nûr-ı şecer muktebesimdir

Gencine-i esrâr olalı kalb-i Cünûnî

Nefs-i ejderi hakka ki kemîne asesimdir

Kendilerinin irtihâlinden sonra makâm-ı mesnevihânîye yukarıda zikr ettiğimiz Pervâne Salih Dede (1073 tarihine kadar), ba"dehu Mehmed Salih Dede (1114 tarihine kadar) onun da irtihâlinde Zihnî Salih Dede (1129 senesine kadar), onun da yerine biraderleri Şeyh Mehmed Arif Dede ba"dahu Mehmed Şemseddin Dede, daha sonra el-yevm postnişîn bulunan zatın pederi Mehmed Nizameddin Dede Efendiler seccadenişîn-i irşâd olarak nice zaman hidmet-i dervişânda bulunmuşlardır.

Ve ceale"l-cennete mesvâhum!

Fakîr, me"muriyyet hasebiyle ve seyâhat tarikiyle pek çok yer gezdim, bir çok meşâyih-i kirâm-ı Mevleviyyenin mecâlis-i istifâdelerinde bulundum, bu sayede nice dergâhları ziyâret ettim. Fakat mehbat-ı envâr-ı (51) kudsiyye olan âsitân-ı feyz-nişân Mevlânâ ile Gelibolu, Kütahiye, Karahisar tekyelerinden sonra Burûsa Mevlevîhânesini pek feyizli gördüm. Hemdem Saîd Çelebi Hazretleri bâ-emr ve da"vet-i Hazret-i Abddülmecîd Hânî Dersa"adet"e geldikten sonra, mukarrer-i şâdet-penâhîleri olan Konya"ya Burûsa tarikiyle avdet etmiş ve ora dergâhında misafir kalmış idi.

O esnada Ahmed Dede"nin merkad-i münevverlerini de ziyâretle âşıkâna bir kıt"a yazıp türbenin bâlâsına ta"lîk ettirmişlerdir. Kıt"a el-hâletu hâzihî bâkidir.

Hâherzâde-i Ahmed Dede Pervâne Salih Dede, Bağdat"dan Burûsa"ya hicret ettikten sonra yukarıda bir nebze bahs ettiğim vecihle, ora Mevlevîhânesi postnişinliğine ta"yin olunmuş idi. Kendileri dâima hidmet-i devişânda bulunmakla telezzüz ü tefeyyuz eder zevâtdan olup, hatta kûcegân-ı meydân, îfâ olunacak bazı vezâifin kendilerine emr u tahmîl olunmasını niyâz ettikce onlara cevâben “ber-mûceb-i seyyidu"l-kavmi hâdimuhum, în hidemât u vezâif-i lâzıme-i meşâyıh est, pes çegûne diger anrâ emr becâ bâşed9) tenbîhiyle mukâbele ve ebnâ-yı beşere edilecek hidmet ve mu"âvenetin nezd-i Bârî"deki makbûliyyetini îzâh ederlerdi. Cennetmekân Sultân Mehmed Hân ibnu"s-Sultân İbrahim Hân –aleyhimâ"rrahmetu ve"l-ğufrânu"l-amîm- Hazretleri ziyâret-i mekâbir-i ecdâd-ı izâm içün Burûsa"ya teşrîflerinde, Şeyhi mazhar-ı iltifât-ı mahsûsları buyurarak Dâru"s-Sa"âdeti"ş-şerifeleri ağası vasıtasıyla in"âm u ihsân-ı bî-nihâyede bulunmuşlar idi.

Züvvâr bizden evvel dergâhtan ayrılmışlar bizimle beraber havvâs-ı ihvân kalmış idi. Refikim Koca Mevlevîyi aldım, fakat nereye gideceğimi bilmediğim halde hücrelerin hizasından bâni-i muhteremin merkad-i mutahharı önünden geçerek yola çıktım.

“…Kapıdan içeri girildikte sağ cihetinde türbe-i şerif ve sol cihetinde dolu hücürât ve şeyh dairesi daha ileride harem dairesi müşâhede olunur. İşbu ebniyeler cennet-mekân firdevs-âşiyân vâlid-i mâcid-i hazret-i şehriyârî Abdülmecîd Han Efendimiz Hazretlerinin Burûsayı teşrif-i şahanelerinde merhum Serasker Rıza Paşa delâletiyle on sekiz günde geceli gündüzlü iştiğâl olunarak bina ve inşa buyurulmuş ve o vakitten beri hünkâr dairesi namıyla inşa edilen bu cihet ta"mir ve termim görmemişdir. Minber Paşa-yı merhumun valiliği hengâmında keşf-i ûlâ bi"l-icrâ seksen bin guruşa i"mâl edileceği hazine-i evkâf-ı celileye bildirilmiş ve karşılığı bulunmadığından sarf-ı nazar olunmuşdur. Fakat vâli-i esbak merhum Mahmud Celaleddin Paşa"nın bi"z-zat atabe-i felek mertebe-i hazret-i tâcdâr-ı a"zamîye takdîm eylediği ma"ruzatı tervîc buyurularak ihsân buyurulan atabe-i seniyye-i cenâb-ı hilâfet-penâhî ile vâsi" meydan ve dil-nişîn bahçesi üzerindeki semâhâne ile mahfel-i hümâyuna ve türbe-i şerife sâye-i mükemmeliyetvâye-i hazret-i cihânpenâhîde bir tarz-ı mi"marî-i latife ve âliyede ta"mir ve tecdîd olunmuşdur.

Cennetin dünyâya inmiş bir muallâ gülşeni

Cem' olup yetmiş iki fırka gelir Kaplıcaya

Feyz alır bûs ederek sikke-i Mevlânâ'yı

Fi'l-vâki beytin irâe ettiği gibi herkesin bûsegâhı oluyor, her teşneyi irvâ ediyordu, Fakir de o âdete ittibâı câna minnet bilerek vaz'-ı şifâh-ı bendegî ve teskîn-i sûz-ı teşnegî ettim. Hattâ buna telmîhen ve "külâh-ı Mevlevî" gazeline ilaveten şu iki beyit hatıra geldi:

Yek-dilâne kıblegâh-ı cümle akvâm olması

Çok mudur mir'ât-ı vahdettir külâh-ı Mevlevî

Çeşme-i maü'l-hayât-ı ins ü cân dersem n'ola

Menba'-ı feyz-i hakîkattir külâh-ı Mevlevî

“Dergâh-ı şerîfe de gittim. Kapıdan girilince sağ tarafta:

Mollâ-yı Cünûn-ı da'vi-i aşk

Müftî-i lüzûm-ı terk-i hestî

Sultân-ı Cünûnî Şeyh Ahmed

Sâkî-i şarâb-ı Hak-perestî

Efendimizin ve câ-nişîn-i kudsiyyetleri olan meşâyih-i kirâmın münzevi oldukları huzûr pür-nûr olup muvâcehe penceresinde Hemdem Çelebi merhûmun yalnız:

Âsitân-ı pîr-i ekberden çü geldi nezdine

Etme mahrum Hemdem'i ey vâkıf-ı cümle şuûn

maktaı hatırımda kalan bir levhasıyla, Zîver Paşa merhûmun:

Senîh ey pâdişâh-ı mülk-i ma'nâ pâyına geldi

Huzûra armağanı cevher-i sıdk-ı dür-i dindir

niyazını hâvi elvâh-ı nefîse muallaktır. Bunlara ilâve-i zâide olarak Fakir de şu istirhâm-nâmeyi yazdım:

Ey şâh-ı Cünûn-ı deşt-i sevdâ

Müstağrak-ı bahr-i aşk u cezbe

Tâhir ki derinde sâilindir

Lütf u kerem et o mürde kalbe