İlahi nefhadan payına bir hisse düşmüş olan insan, içinde daima potansiyel bir Tanrılık iddiası taşır. Bu potansiyelin sahibi olan insan bazan aslına doğru bir yolculuğa çıkar ve ilahi beni adına maddi benini inkar makamına ulaşarak Hallac gibi "ben yokum var olan O" der, ilahileşir... Bazan ise gücünün kaynağını unutarak egosunu şişirdikçe şişirir ve Firavunlaşır. Özellikle modern insanın problemi olan kulluk bilincinden uzaklaşma, bir kimlik sapmasıdır. Bu dünyada başıboş bırakıldığını sanan bu tür insanlar için, İlahi emir ve yasaklar kabul edilemez bir pranga, kulluk teklifi ise bir nevi kölelik anlamı taşır. Mevlânâ ise aşağıdaki mısralarda kulluğun gerçek hürriyetin ta kendisi olduğunu şu veciz mısralarla ifade ediyor:

Men bende şüdem bende şüdem bende şüdem

Men bende be-haclet be-ser efkende şüdem

Her bende şeved şad âzâd şeved

Men şad ezan ki türa bende şüdem

Şeyhülislam Arif Hikmet Bey de aynı mealde şöyle söyler:

Yare kul olmakla buldum devlet-i hürriyeti

İhtiyarımla esaret geldi kendimden bana

Şüphesiz kul olmanın bir yönü iman ise diğer yönü ibadettir. "Secde et ve yaklaş" emrine uygun olarak Hakk'a yakınlık taat ve ibadetten geçer. İbadetsiz yakınlık bir vehimden ibarettir. Sahibi meçhul şu beyit bu gerçeği ifade ediyor:

İbadetle bulanlar buldu Hakk'ı

İbadetsiz kimin var Hakda Hakk'ı

Bütün bunlardan anlaşılıyor ki gerçek bir iman ve ibadet ona uygun ameller şeklinde tezahür eder. Eğer böyle olmamışsa onca ibadetten elde kalan şey kocaman bir hiçten ibarettir. Mevlânâ böylesinin halini ne kadar veciz ifade ediyor:

Ger ne mûşi düzd der-anbar-ı mâst

Fareden kasıt nedir? Riya, ihlas eksikliği, ruhsuzluk, kalpteki kir pas. Hasılı ameli boşa çıkaran hemen her şey. Yunus'a göre; nasıl elbise kiri namaza mani ise kalp kiri de öyledir:

Bir tona kan bulaşıcak yumayınca mismil olamaz

Gönül pası yunmayınca namaz reva olmayısar

O halde Hak katında makbul ve muteber ibadet nasıl olur. Bu tür ibadetin özelliği nedir? İşte Mevlânâ aşağıdaki beyitlerde bunun ip uçlarını veriyor:

Zevk bâyed ta dehed tâat ber

Mağz bâyed ta dehed dâne şecer

İhtiyar âmed ibadetrâ nemek

Sevgili okuyucu! Yukarıdaki beyitlerde Hz. Mevlânâ ibadeti bir çekirdek yahut bir bir fidan dikmeye benzetiyor. İnsan fidanı meyve yemek için diker, tohumu ürünü için toprağa atar. Peki toprağa attığımız her çekirdek yeşerir, diktiğimiz her fidan meyve verir mi? Tabii ki hayır. Çekirdekte öz olmalı ki filizlenebilsin, fidan bir meyve fidanı olmalı ki ürün versin. Meyvesiz fidan diken, özsüz çekirdek atan kendi emeğini heba etmiştir. Mevlânâ'ya göre ibadetin özlü olup olmadığının göstergesi de manevi zevktir; onun tadı tuzu sevgi, istek ve aşktır. Yoksa? Yoksa insan dönüp duran ama ne yaptığından haberi olmayan feleğin durumuna düşer. Dönüş bakımından feleğin yaptığı da hacının tavafına benzer; ama bu dönüşlerden biri iradidir, bir amaca yöneliktir; diğeri gayrı-ihtiyaridir. Bu iki hareket nasıl eşit değilse görünüş bakımından aynı olan iki ibadet de öz olarak birbirine denk olmaz. Esasen zevk almayanın ibadetlerini sürdürmesi de pek zordur; oysa onun manevi hazzına varan kişi içinse zor olan ondan ayrılmaktır. Bu iki hale örnek olmak üzere aşağıya bir emirle namaz düşkünü kölesinin hikâyesini nakledelim:

Emirin biri sabah namazı vakti hamama gitmek istedi ve Sungur isimli kölesine seslenerek:

- Tez peştemalı, kili, tası hazırla, seninle hamama gidelim, dedi. Bunlar yolda giderken sabah ezanı okunmaya başladı. Sungur namaza pek düşkündü:

- Efendi, siz şu dükkanda biraz eğlenin ben de namazı bitirip geleyim, dedi. Emir:

- Hadi tez git, tez gel, deyip ona izin verdi. Az sonra namaz bitti ve cemaat dağılmaya başladı. Gözü cami kapısındaki emir bekledi, bekledi fakat Sungur bir türlü çıkmıyordu. Emir artık dayanamadı ve içeriye seslenip Sungur'u çağırdı. Köle:

- Efendi, içeriden izin alır almaz hemen geleceğim, az sabret

dedi. Efendi şaşırarak sordu:

- Yahu kimden izin alıyorsun? Çıkmana izin vermeyen de kimmiş, bir bilsem! Namaz düşkünü köle şu cevabı verdi:

- Ah emirim! Sizi oraya bağlayan beni de buraya bağladı. O ne sizi içeri alıyor, ne de beni dışarı salıyor.

Özellikle gece ibadeti pek faziletlidir. Aşağıdaki hikâyede Mevlânâ bu ibadetten zevk alan biriyle ondan rahatsız olan kişinin halini allegorik benzetmelerle anlatıyor. Burada gece dünya hayatını, davul çalmak ibadet neşesini, seher ahireti/cenneti temsil etmekte. Abid için yakın olan o seher dünya bağlısı için pek uzaktadır:

Biri gece yarısı boş bir konağın kapısında aşkla şevkle seher davulu çalıyordu. Rahatsız olan komşulardan biri dedi ki:

- Bu yaptığın kepazelik nedir! Bir kere seher davulu gece yarısı çalınmaz. İkincisi bu konakta in cin top atmada! Davul sesini duymaya kulak lazım, buradaysa seni duyacak, davul ücreti verecek hiç kimse yok. Davulcu dedi ki:

- Şimdi de sen beni dinle. Bu vakit sana göre gece yarısı ama benim için sevinç sabahı yakın. İçerde kimsenin olmamasına gelince...

Peki ama neden bazıları ibadetsiz yaşayamazken diğerleri ondan zevk alamıyor? Bu neyin göstergesi! Hatta işi cami ve ibadet olan insanların bile ondan aldığı zevk neden ayrı ayrı. Hz. Mevlânâ bunun sebebini bakın nasıl açıklıyor:

Hz. Şuayb zamanında biri:

- Ben şimdiye kadar birçok büyük kusur ve günahlar işlediğim halde Allah'tan hiç bir ceza görmedim. Aksine malım ve itibarım daha da arttı. Demek ki Allah günah ve isyanlarıma af nazarıyla muamele ediyor, dedi. Hz. Şuayb:

Böylece ibadetteki şekil ve öz meselesine gelmiş bulunuyoruz. Bakalım Hazret bu konuda neler düşünüyor:

Mâ zebanrâ nenegirim ü kalrâ

Mâ revanrâ bingirim ü halrâ

Sanma kim manzar zebân u kâldir

Efendim, beyitte Cenab-ı Hak lisanıyla ifade edilen şey mealen şu: Her şeyin bir zarfı bir de mazrufu olduğu gibi ibadetlerin de bir şekli, bir de özü var. Şekle riayet edilmeyince ibadet bozulur. Ama her şekli ibadet gerçekten ibadet midir? Hz. Mevlânâ aşağıdaki küçük hikâyede ibadetin özü ve çekirdeğinin samimiyet olduğunu, bu öz olduktan sonra şekle ve lafza ait kusurların affa mazhar olduğunu bakın nasıl anlatıyor:

Hz. Musa ve Çoban: Hz. Musa Tur dağına giderken abuk sabuk dua eden bir çoban gördü.

- Allah'ım bana kendini göster ki sana hizmet edeyim. Eskirse çarığını dikeyim, kirlenince saçını yıkayıp tarayayım, acıkırsan önüne süt getireyim... Bütün keçilerimi koyunlarımı sana feda edeyim vs.

Hz. Musa çobanı azarladı ve:

- Behey nadan! Allah senin bu söylediklerinin hepsinden münezzehdir. Dikkat et bu sözlerinle kâfir oluyorsun, dedi. Zavallı çoban mahzun ve mahcup bir şekilde başını alıp uzaklaştı... Bu sırada Musa'ya Cenab-ı Haktan şöyle bir sada geldi:

- Ya Musa! Senden istenen yakınlaştırmak iken sen kulumuzu bizden ayırdın. Biz kale (söze) değil hale bakarız, kalbe ve niyete nazar ederiz. Sen onun diline ve sözlerine değil maksadına bak!

Bunun üzerine Hz. Musa ardından çobanın koştu ve bu duyduklarıyla çobanı müjdeledi. (2/63)

İbadetlerde samimiyetin önemini vurgulayan Mevlânâ diğer bir örneği de Bilal-ı Habeşi'den vererek şöyle diyor:

"Bilal-ı Habeşi ezan okurken Hayyı lafzını iyi telaffuz edemez "heyyi" şeklinde söylerdi. Bazıları Hz. Peygamber"e:

- Daha nübüvvetin başlangıcında ezanın böyle yanlış okunması doğru olmaz. Bu işle daha doğru okuyan birini görevlendirseniz, dediler. Hz. Peygamber ise:

Söze değil niyete bakmak. Kabuğa değil öze göre hareket etmek. Ah, bu prensibi bir de insan ilişkilerine uygulayabilsek!

Efendim, ibadette samimiyetin önemini anlamak için şimdi de Muaviye ile şeytan arasında geçen uzunca bir vakayı özetleyelim. Hz. Mevlânâ birçok hikâyesinde yaptığı gibi bu olayı anlatırken de kader meselesinden tevbenin önemine kadar birçok ara konuya da parmak basıyor. Biz de ona uyarak hikâyemizi özetleyelim:

Bir gün yorgun yatan Muaviye sabah namazına uyanamadı. Namaz geçmek üzereyken tanımadığı biri onu ayağından çekip uyandırdı. Muaviye bu hale taaccüb etti ve sordu;

- Sen de kimsin ve beni ne amaçla uyandırdın? Beriki:

- Ben şeytanım, dedi, seni namazı kaçırmaman için uyandırdım.

Muaviye daha fazla şaşırdı:

- Allah Allah! Bu nasıl olur? İşi insanları günaha sürüklemek olan şeytanın namaza kaldırdığı nerede görülmüş! Sen böyle bir şeyi sebebsiz yapmazsın, söyle beni niye uyandırdın?

Şeytan onu namaza kaldırmakta bir art niyeti olmadığını iddia ederek dedi ki:

- Bakma benim lanetlendiğime. Benim isyanım hakikatte Cenab-ı Hakk'a duyduğum aşırı sevgiden, onu kimseyle paylaşamamaktan oldu, yoksa ben onun kulluğundan çıkmış değilim. O bana ezelde böyle bir iş takdir etmiş, beni bununla görevlendirmiş; yaptığım şey onun emrinden hariç değil. Sonra ben bu halime şikâyetçi de değilim. Değilim zira güzelden gelen her şey güzeldir ve bu felaket başıma o güzelden gelmiştir.

Sevgili okuyucu! Şeytandaki şu muhakemeye bakın! Nasıl da kendisini savunuyor ve suçu üzerinden atmaya çalışıyor. Hani bir Osmanlı şairinin dediği gibi:

Batıl hemişe batıl-ı beyhudedir veli

Müşkil budur ki suret-i Haktan zuhur eder.

Muaviye de şeytanın bu ikna edici sözleri karşısında verecek cevap bulamadı ve:

-Bu sözler doğru ama o doğruluğun seninle ilgisi yok, dedi. Sen bu aklın bu muhakemenle benim gibi nicelerini iğfal ettin, yoldan çıkardın. Ad ve Lut kavmi senin ayartmanla mahvoldu. Nemrud'un beynini sen yedirdin. Ebu Hakem sana uydu da adı Ebu Cehil'e çıktı. Şimdi bana doğruyu söyle. Beni uyandırmaktan gerçek amacın ne?

Şeytan hâlâ pes etmemişti. Kendisine yeni bir savunma kapısı açarak dedi ki:

-Aslında ben kalplerin mihengiyim. Nasıl ki madenin ayarı mihengle ortaya çıkar Cenab-ı Hak da samimi olan müminle sahte olanı benimle ortaya çıkarır. İnsanlara vesvese vermekten başka benim ne silahım var? Bana uyanlar aslında kendi kötü nefislerine uymaktalar. Ya Muaviye, eğer bir kimse kemik isterse köpek tabiatlıdır, eğer ot isterse ahu tabiatlıdır. Kimi ruh gıdasını arar, kimi nefs gıdasını. Ben iyiyi kötü edemem. Benim gücüm sadece kurumuş ağaçları kesmeye yeter!

Efendim! Kader bahsinde de ele aldığımız üzere şeytan bu sözleriyle şu gerçeğe parmak basıyor: Dünyada iken şeytana ve diğer sapık önderlere uyanlar haşir günü onların yakasına yapışıp kendilerini saptırmakla suçlayacaklar. Bunun üzerine şeytan bir kürsüye çıkıp onları şöyle susturacak:

"Allah resullerini ve kitaplarını gönderip size doğruyu göstermedi mi? Gösterdi! Ama siz onlara uyacağınıza nefsinize böylesi hoş geldiği için bana uydunuz. O halde şimdi beni değil kendi kendinizi suçlayın."

Hasılı şeytanın yukarıda naklettiğimiz güçlü mantığı karşısında Muaviye dedi ki:

- A lanetlenmiş! Benim sana delil ve mantıkla galip gelmem mümkün değil... Ama bildiğim bir şey var ki ne kadar güzel olursa olsun senin hiçbir sözünde hayır yok.

- Peki ama doğru sözle eğriyi nasıl ayırıyorsun?

- Bunun delili kalbimdir. Bir söz var ki onda kalbim huzur buluyor, ferahlıyor öbüründe ise ızdırap ve endişe hasıl oluyor. Şimdi artık namaza kaldırma konusunda gerçeği söyle de hem sen kurtul, hem ben kurtulayım.

Bu cümlelerde de Hz. Mevlânâ kalple ilgili bir gerçeğe parmak basıyor. Nasıl altının sahte ve sahicisi mihenkle belli olursa kalp de doğru ve yanlış olanı tartan manevi bir terazi hükmündeddir. Dışı ne kadar cilalı olursa olsun içi çürük sözler o terazide hemen belli olmakta. Hz. Peygamber"in "Kalbine sor!" sözündeki hikmet de onun bu özelliği olmalı. Ama artık biz bu ara tespitleri bir yana bırakıp hikâyemize geri dönelim ve işin sonuna bir göz atalım. Bu uzun muhavereden sonra muhatabını aldatamayacağını anlayan şeytan nihayet pes etti ve:

- Peki, peki, dedi. Mademki senin elinden kurtuluş yok, o halde bu işin doğrusu şu: Geçenlerde sizden biri sabah namazına mescide yetişemedi. Namazın kaçtığını görünce pişmanlık ve üzüntüyle öyle bir ah etti ki yer, gök titredi. Bu ahı işiten mescittekilerden biri;

- Gel kardeşim, dedi, seninle bir alışveriş yapalım. Benim namazım senin olsun, senin ahın da benim, dedi. Böylece ikisinin de rızasıyla namazla ah el değiştirdi... O gece ahı satın alan gaibden şu sesi işitti:

- Sana müjdeler olsun! Ne kârlı bir alışveriş yaptın. Satın aldığın o ahın hürmetine hem kendi namazın hem de oradaki herkesin namazları kabul olundu.

Ey Muaviye! İşte ben de senin böyle bir ah çekmenden korktum ve seni bu büyük faziletten mahrum etmek için uyandırdım.

Muaviye:

Madem ahtan söz ettik, Mesnevî'nin bu babdaki şu nüktesini de aktaralım.

Biri bir ariften şunu sordu:

- Namazda yüksek sesle ağlayıp inlemek namazı bozar mı, bozmaz mı? Arif dedi ki:

- Bunu bilmek için ağlamaya değil, ağlama sebebine bakmalı.

Çevremizde sık sık bazılarının şöyle düşündüğüne şahit oluruz: Madem ben ibadetlerimi yerine getiriyorum; dünyayı da ahireti de hak ettim gitti! Acaba gerçekten böyle mi? Gerçekten yaptığımız ibadetler dünya ve cennet nimetlerinin karşılığı olabilir mi? Şimdi de bununla ilgili olarak biraz uzun ama şüphesiz pek güzel mesajları olan bir hikâye aktaralım:

Efendim hikâye gece vakti çölde yaşayan fakir bir bedeviyle karısı arasındaki bir tartışmayla başlıyor. Kolay anlaşılması için önce bu sembollerle ilgili bir iki küçük açıklama yapalım: Gece ne demek, Arabi ve karısı neyi temsil ediyor? Efendim, Mesnevî'ye göre buradaki geceden kasıt içinde yaşadığımız dünya hayatı. Zira bu sıkıntılı hayat ahirete nazaran bir nevi gecedir. Savundukları fikirler bakımından Arabi aklı, karısı ise nefsi temsil etmekte. Şimdi bunları hatırımızda tutarak hikâyemize geçebiliriz...

- A efendi! Bizim bu halimiz ne olacak? Bu fakirliğimizin sonu neye varacak? Fakirlikten insan içine çıkamaz oldum. Çıksam da beni görenler bir şey isterim korkusuyla yolunu değiştiriyor. Artık bu yoksulluktan bıktım, usandım…

Kocası ona nasihat ederek:

- A kadın, demiş, iyi ama sen ne diye şuna buna avuç açıyorsun ki! Mihnet ve sevinç, darlık ve bolluk bir nefes gibi gelir geçer. Allah herkese yetecek rızkı vermiştir. Bizim de iyi kötü karnımız doyuyor. Daha fazlasını isteyerek kendini üzme. En iyi zenginlik kanaattir, hale razı olmaktır; gel biz de böyle bir zenginlikle zengin olalım. Hem sana ne oluyor ki gençken daha kanaatkardın da kocaldıkça dünyaya sevgin arttı. Bu yaştan sonra dünya senin olsa ne çıkar! Nasıl olsa az müddet sonra hepsini bırakıp gitmeyecek misin? Sonra madem ki seninle biz bir çiftiz; çiftler uyumlu olmalı ve biri diğerine ayak uydurmalı. O halde sen de bu anlayışta bana uymalısın...

Kadın bu sözler üzerine ağzını daha da bozmuş:

- A adam, demiş, sen kim böyle büyük laflar etmek kim! Sen bu laflarla beni susturmaya kalkma. Madem ki rızkımı temin etmek senin boynunun borcu, benim böyle konuşmaya elbette hakkım var. Hem beni incitip kızdırma ki içimde sakladığım eski kabahatlerini de ortalığa döküp saçmayayım.

Ah, ah! Görüldüğü gibi sevgili okuyucu, bu tartışmanın sonu pek hayırlı görünmüyor. İyi de çok zaman biz de bu tip lüzumsuz konuşmalarla aile huzurumuzu bozmaz, ağzımızın tadını kaçırmaz mıyız? Aile şüphesiz mukaddes bir kurum ama huzursuzluk katlanılmaz dereceye gelirse insan şöyle düşünmez mi?: "Ayakkabı dar olursa yalınayaklık hoştur. Vatanda savaş olursa gurbet daha iyi!" Karısının sözlerine katlanamaz hale gelen koca da:

- Peki, peki, demiş. Eğer sen söylediklerimi anlayacak anlayışta olsaydın haline razı olurdun. Yenecek şeylerin hemen bittiğini kalpteki lezzetinse yok olmadığını anlardın... Ama madem ki benden bu kadar şikâyetcisin, seni hemen boşayayım, bunu ister misin?

İş bu noktaya varınca kadın alttan almaya başlamış ve sözü yeni bir mecraya çevirerek kocasına şöyle bir fikir önermiş:

- Duydum ki Bağdat'ta adil ve cömert bir halife varmış ve şehir onun cömertliğiyle bahara dönmüş. Dediklerine göre kimse onun kapısından boş dönmezmiş. Ne olur, sen de kalkıp git ve halimizi arz et. Umulur ki elin boş dönmezsin.

- Ama hanım, oraya eli boş gidilmez ki. Bir şey istemek için de bir şey götürmek lazım. Bizimse o saraya layık neyimiz var! Biraz düşünen kadının aklına şu gelmiş:

Ne hoş bir nükte değil mi efendim? Bu anlatılanlardan şu ortaya çıkıyor: Bizim ibadetlerimiz ve taatlerimiz katiyyen cennetin ve cemalin bedeli olamaz. Zaten bu mülkün sahibi olan Cenab-ı Hakk'ın bizim kendisine arzettiğimiz şeylere ihtiyacı yoktur. O bize cenneti vermek için bu ibadetleri birer bahane mesabesinde kabul buyurur. Hepsi bu! İşte, nüktenin ana mesajı böyle.

Şimdi bu hikâyeyi Hz. Mevlânâ'nın ibadet ehliyle ilgili bir sınıflandırmasıyla bağlayalım. Ona göre ibadet edenler şu dört amaç için ibadet ederler:

1. Abidan cennet ümidiyle

2. Bendegan cehennem korkusuyla

3. Müridan Allah'tan utanmayla

4. Aşıkan ise sırf Allah için ibadet eder. Bunların ilk üçünün ibadeti bir karşılık içindir, oysa sonuncuların ibadeti sırf Hakk'a racidir. Bu son grubun ibadet amacını Hz. Rabia'nın şu duası özetlemektedir: "Allahım cennet umuduyla ibadet ediyorsam beni ondan ebediyen mahrum eyle. Yok yaptıklarımı cehennem korkusuyla yapıyorsam beni oradan hiç çıkarma. Şayet sırf senin sevgin ve rızan içinse ibadetimi kabul eyle. "

Peki Rabia'nın ibadeti nasıl bir ibadet ve nasıl bir namazdır? Aşağıdaki beyitlerde Mevlânâ esas olarak Hakk'ın huzurunda bulunmak ibaret olan böyle bir namazı ve o namazın saliklerini tasvir ediyor:

Penç vakt âmed namaz-ı rehnümûn

Âşıkanra fi salati dâimûn

Ney be-penç ârâm gired ân humar

K'anderan serhâst ne pansad hezâr

Nist zurgıbba vazife mâhiyan?

Z'an ki bî-derya nedârend ins cân

Yekdem-i hicran ber-âşık çü sâl

Vasl-ı sâli muttasıl pişeş hayal

Aşk müstaskist müstaskî talep

Der pey-i hem in ü ân çün rûz u şeb

Hiç kes bâ-hîş zurgıbba nemud

Yukarıdaki beyitlerden de anlaşılıyor ki ariflerin namazı bir ihsan/her an Hakk'ın huzurunda bulunma nereye baksa O"nu görme şuurudur:

Ger dü çeşm-i Hak-şinâs âmed türâ

Mevlânâ bu beyitiyle aslında bir ilahi beyana tercüman olmaktadır:

Ayet-i kerimede: Eynema tüvellu fesemme vechullah=Her nereye dönerseniz Cenab-ı Hakk'ın yüzü karşınızdadır, buyurulmuştur. Bu idrâk sahibi için her cihet kıble ve mihraptır; dolayısıyla ömrün her anı manevi bir namaz hükmündedir.

Hz. Mevlânâ aşağıdaki coşkun beyitlerde hem her an Hak'la bulunma halini tasvir ediyor hem de insanları o şuura yükseltmek konusundaki iştiyakını:

Ey bâ-men ü pinhan çü dil ez-dil selâmet mikünem

Tü Kâbeî her câ revem kasd-ı makâmet mikünem

Her câ ki hesti hâzıri ez-dûr der-mâ nazıri

Şeb hâne rûşen mişeved çün yâd-ı nâmet mikünem

Duri be-ten lik ez-dilem ender-dil-i tu revzenist

Z'an revzen-i düzdide men çün meh peyâmet mikünem

Ey âfitab ez-dûr-ı tu ber-mâ firisti nûr-ı tu

Ey cân-ı her mehcûr-ı tu canra gulâmet mikünem

Hak aşığı Yunus Emre ise aşağıdaki mısralarda her yerde Hakk'ı görmenin sırlarını dile getiriyor.

Ey dün gün Hakk'ı isteyen bilmez misin Hak kandadır

Her kandasam anda hazır kanda bakarsam andadır

Her kanda ki gözün baka Çalap hazırdır mutlaka

Şol can ki tapmadı Hakk'a assısı yok ziyandadır

Eylegil suretin ören can sırrıdır ana eren

Batın gözüdür dost gören zahir gözü yabandadır

Yunus Emre gözün aç bak iki cihan toludur Hak

Gümanı sıdk oduna yak şöyle-eşkere nihandadır

Yunus daha sonra bu şuurun yukarıda bahsi geçen daimi namaza dönüşmesini mucizevi bir şekilde formülleştiriyor:

Aşk imamdır bize gönül cemaat

Dost yüzü kıbledir daimdir salat

Ne mutlu her nereye bakarlarsa Hakk'ı görebilenlere! Ne mutlu namazı daimi olanlara!

İnsan her an Hakk'ın huzurunda bulunduğu şuuruyla yaşarsa ne olur? Sözgelimi bu kavrayış davranışlarımıza nasıl yansır? Mevlânâ bunu aşağıda bir satıcı-müşteri benzetmesi etrafında açıklıyor. Yaptığımız her işin bir gayesi, bir muhatabı, bir karşılığı vardır. Bu anlamda hepimiz hem alıcı hem satıcı konumundayız. Yaptıklarımızı başkasının beğenisine sunarız ve karşılığında bir şeyler bekleriz. Başkaları da bize karşı aynı mantıkla hareket eder. Oysa, bir insanın başkasını memnun etmesi de zordur, beklediğini elde etmesi de. O halde en iyisi her işimizi sadece bir tek müşteriye beğendirmek ve karşılığını da sadece ondan ummak daha iyi değil mi? İşte aşağıdaki mısralar da bunu cevabı veriliyor:

Müşteri-i mâst Allah eşterâ

Ez-gam-ı her müşteri hin ber-türa

Müşteriî cû ki cûyan-ı tüst

Alim-i âğâz u pûyân-ı tüst

Hin mekeş her müşterira tu be-dest

Işkbâzi bâ dü-maşûka bed-est

Sevgili okuyucu! Eski toplumumuzda sadece Allah rızasını esas alan bu şuurun birçok yansımalarıyla karşılaşırız. Şimdi bununla ilgili küçük bir mukayesede bulunmak üzere aşağıdaki küçük hatıramı sizlerle paylaşayım:

Yıllar önce Kayseri'de, İktisat Fakültesi"ndeki bir dostu odasında ziyaret ediyorum. Ahilik üzerine çalışmalarıyla tanıdığım hatırşinas arkadaşım yeni bir çalışmasını imzalayıp uzatıyor. Nezaket cümlelerini okumak için ilk sayfayı açtığımda yazar hanesinde arkadaşımınkiyle birlikte yedi isimle karşılaşıyorum. A! Demek elimdeki 30 sayfalık metin yedi meslektaşın ortak çalışması. Bu da kişi başına yaklaşık 4 sayfa demek! Durum biraz tuhafıma gidiyor, ancak sayfa altındaki bir not beni daha çok şaşırtıyor. İktibas şartlarını gösteren bu notta hangi sayfaların hangi yazara ait olduğu bildiriliyor ve çalışmadan alıntı yapılması durumunda behemehal o kısmı hazırlayan kişinin isminin belirtilmesi gerektiği vurgulanıyor. Kısacası, yaptığı her işin bilinmesini, görülmesini isteyen günümüz insanının tipik bir davranışı ile karşı karşıyaydım. O zaman zihnim Süleymaniye Kütüphanesi"nde çalıştığım yıllara kaydı ve zihniyet bakımından atalarımızla ne kadar farklılaştığımızı düşündüm. O sıralar elyazmalarının katalogunu hazırlayan bir ekibin bünyesinde çalışıyordum ve görevim sırayla her eserin adını, konusunu ve yazarını tespit etmekten ibaretti. Ancak her beş on ciltte bir isimsiz bir eserle karşılaşmak işimi zorlaştırıyordu. Koca bir eser yazmış insan niçin kendi kitabına adını koymayı ihmal ederdi ki! Sonradan öğrendiğim sebep bir hayli şaşırtıcıydı... Eserini sırf Allah rızası için yazan müellif nefsine bir pay çıkarmamak için okuyucuyu kendi isminden mahrum etmekteydi. Bir tarafta 300- 400 yaprağa bir ismi çok gören eskiler, diğer tarafta 30 sayfaya 7 isim koyan yeniler! Zihniyet değişiminin en çarpıcı ifadesi! Yukarıdaki beyitlerde Mevlânâ'nın bahsettiği "müşteri olarak Allah'ı kabul eden" esnaf davranışı eski kültürümüzün ahi tipiyle somutlaşmıştır. Hangi meslek koluna sahip olursa olsun ahinin birinci amacı yaptığı ürünün Allah tarafından beğenilecek mükemmellikte olmasıydı. İnsanlardan gelecek dünyevi kar bundan sonra geliyordu. Hasılı nereden nereye!

Kulluk Hakk'ın emrine kayıtsız şartsız itaat etmektir. Şimdi Mesnevî'de bu çeşit kulluğa örnek olarak gösterilen Serrezi'nin hikâyesini nakledelim:

Gazneli Muhammed Serrezi, Hakk'ın cemalini görme ümidiyle yıllarca ot yiyerek yaşamış bir âşıktı. Artık hasreti dayanılmaz hale gelince:

- Ya Rabbi, ya cemalini göster ya da kendimi dağdan atacağım, diye niyaz etti. Gaipten:

- Daha o nimetin zamanı gelmedi. Hem de sen kendini dağdan atsan bile Hak takdir etmedikçe ölmeye gücün yetmez, diye bir ses geldi.

Yine de Serrezi dayanamadı ve gidip kendisini dağdan attı. Atladığı yerin altında gizli bir su vardı, böylece kendisine bir şey olmadı. Zavallı derviş ölümü özleyerek feryat etmeye başlayınca hatiften şu emri aldı:

- Şimdi dağı bırak ve şehre in!

- İlahi! Benim şehirde ne işim olabilir?

- Git ve orada nefsini alçaltarak Abbas-ı Debs gibi dilen. Zenginden al, fakire dağıt.

Serrezi bu emre uyarak şehre inince herkes bu büyük veliyi görmeye, onun feyzinden istifade etmeye koştu. O ise dedi ki:

- Sakın size faydalı olmak için geldiğimi sanmayın... Aksine elimde zenbil kapı kapı dilenmeye, sizden bir şeyler istemeye geldim. Madem ki Cenab-ı Hak benim böyle tamah ehli olmamı emretti, ben de emrini yerine getireceğim.

Şeyh böylece canla başla dilenmeye başladı. Öyle ki bir emirin kapısına aynı gün tam dört kere vardı. Emir artık dayanamadı ve:

- A çirkin! Sana bir sözüm var ama sakın bunu cimriliğimden sanma. Sen ne biçim dilencisin ki dilencilerin bile adını kötüye çıkardın. Günde dört kere bir kapıya gitmek nerede görülmüştür, diye onu enine boyuna azarladı. O da dedi ki:

- Ey emir sus! Ben vazifeliyim. İçimi yakan ateşten haberin olsaydı böyle coşup taşmazdın. Şayet dilendiğim ekmek kendi karnım için olsaydı bir an durmaz hemen onu deşerdim. Ben tam 7 yıl asma yaprağından başka bir şey yemedim; öyle ki bedenim yeşile kesti. Şimdiki halime gelince... Sana sırrımı açmama izin yok. Bu yüzden benden bir açıklama bekleme ve gönlümü incitmekten sakın.

Şeyhin dokunaklı hali emirin de gönlüne tesir etti ve onun doğruluğunu anladı:

- Ey yüce şeyh, madem ki durum böyle, benim neyim varsa senindir, her ne istersen al, dedi. Şeyh ise:

- Hayır bana böyle bir şey için izin verilmedi, dedi ve kalkıp gitti.

Serrezi iki yıl boyunca böylece dilencilik yaptıktan sonra gizliden şöyle bir ses daha işitti:

- Şimdiye kadar emrimizle alıp verdin. Bundan sonra almadan ver! Senden isteyen hiçbir fakiri boş çevirme. Hiç tereddüt etmeden elini hasırın altına sok ve birden bine kadar ne isterlerse karşıla. Borçluları borcundan kurtar ve yağmur gibi yeryüzüne rahmet saç.

Böylece "Halka benim sıfatlarımla görün" sırrına mazhar olan Şeyh bundan sonra almadan vermeye başladı. Bir şey istemeye gelen kişinin ne kadar ihtiyacı olduğu daha o söylemeden bilir ve ihtiyacını görürdü. Ona:

- Nasıl biliyorsun, derlerdi de şöyle cevap verirdi:

Serrezi'nin halinden de anlaşılıyor ki kendinden boşalıp Hak'la dolan aşık, kudret elindeki bir kalem olmakta. O kalemin yazdığı her şey hakikatte ele aittir. Bu yüzden aşık 'ben' derken bile 'ilahi zatta yeniden doğmuş bir ben'i kast etmektedir, egosunu değil.

B- İBADETİN RUHU DUA

- Cenab-ı Hakk'ın seni zikirle meşgul etmesi zikrinin kabulüne delildir. Niyazın, yakarışın yakınlığının işaretidir. (3/9)

- İyi ki duam kabul olmamış, yoksa halim nice olurdu, dedi. Demek ki bazen Allah bize acır da, hakkımızda şer olacak duamızı kabul etmez. (2/7)

- Ya Rabbi, senden başka şey istemem. Ama Kur'ân'ı okuyabilmem için gözlerime geçici olarak nur ihsan eyle, diye dua ettim. Hak Teala duamı çevirmedi. İşte senin gördüğün budur. (3/70)

Ger çerâget şüd çi efgân miküni (3/1884)

- İnsanlara iyilik yapmak için gayret et ve hayır dua al. Öyle ki birçok ağız gece gündüz sana dua etsinler. (3/8) Ne güzel bir dua şekli.