LÜTFÎ MEHMED DEDE VE HİLYE-İ MEVLÂNÂ ADLI ESERİNE GÖRE MEVLÂNÂ"NIN ÖZELLİKLERİ*

MUSTAFA ERDOĞAN**

ÖZET

Mevlânâ"nın soyundan gelen ve Manisa Mevlevîhânesi şeyhi Nakşî Ali Dede"nin oğlu olan Lütfî Mehmed Dede, babasının vefatından sonra aynı Mevlevîhânede şeyhlik yapmış, 1737 yılında vefat etmiştir. Lütfî Dede"nin Hilye-i Mevlânâ adlı mesnevî tarzında bir eseri vardır. Mevlânâ hilyelerinin Türk edebiyatındaki ilk örneği olan bu eser, yazma halinde ve 124 beyit uzunluğundadır. Lütfî Dede bu eserinde, Mevlânâ"nın fizikî ve manevî portresini çizmiştir. Bu yazıda öncelikle Lütfî Dede"nin hayatından bahsedilmiş, ardından eseri incelenmiş ve bu esere göre Mevlânâ"nın özellikleri üzerinde durulmuş, en son da eserin tam metni verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Mevlânâ, Mevlevî, hilye, Lütfî Mehmed Dede.

LÜTFÎ MEHMED DEDE AND THE CHARACTERISTICS OF MEVLÂNÂ ACCORDING TO HİS HİLYE-İ MEVLÂNÂ

ABSTRACT

Lütfî Mehmed Dede, coming from Mevlânâ"s family and being the son of Nakşî Ali Dede who is the sheikh  of Manisa Mevlevîhâne became the sheikh at the same Mevlevîhâne after his father"s death and died in 1737.  Lütfî Dede has a work named Hilye-i Mevlânâ written in  mesnevi  style. This work is the first sample of Hilye-i Mevlânâ type in Turkish Literature, is in written form and has a length of 124 couplets. In his work, Lütfî Dede has drawn Mevlânâ"s physical and spiritual portrait. In this work Lütfî Dede"s life was mentioned first and then his work was studied, Mevlânâ"s characteristics were emphasized according to this work and the full text was given at the end.

Key Words: Mevlânâ, Mevlevî, hilye, Lütfî Mehmed Dede.

Giriş

Büyük mutasavvıf Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî"nin (1207-1273) eserleri ve fikirleri etrafında şekillenen ve Mevlânâ"nın oğlu Sultan Veled (1226-1312) tarafından teşkilatlandırılıp temelleri atılan Mevlevîliğin, ortaya çıkışından zamanımıza kadar Türk kültür ve sanatını, din ve düşünce hayatını ne kadar etkilediği bilinen bir konudur. Mevlânâ"nın ve Mevlevîliğin Osmanlı-Türk toplumunda musikiden resme, sosyal hayattan siyasete, felsefeden güzel sanatlara kadar birçok alanda izleri görülmekle birlikte, en fazla tesir ettikleri saha her halde edebiyattır. Mevlevî şâirlerin, eski Türk edebiyatının şairler kadrosu içinde çok büyük bir yer tuttukları, hatta tezkirelere bakılırsa bu kadronun yaklaşık % 70"ini oluşturdukları göz önüne alınırsa, klasik Türk edebiyatı şairlerinin en çok rağbet ettikleri ve dolayısıyla beslendikleri tarikatın Mevlevîlik olduğu ortaya çıkmış olur[1]. Bunun tabiî bir sonucu olarak eski Türk edebiyatı şairleri Mevlânâ ve Mevlevîlikle ilgili birçok eser kaleme almış, pek çok şiir söylemişlerdir.

Diğer taraftan kendi devirlerinde yüksek düzeyde birer sanat ve kültür merkezi olan, birer akademi gibi hizmet veren Mevlevîhâneler içinde Manisa Mevlevîhânesi"nin de önemli bir yeri vardır. Bu Mevlevîhâne, bulunduğu çevreye dîn, tasavvuf, sanat ve kültür alanlarında öncülük, merkezlik yapmış; ayrıca Birrî ve Kâmilî gibi şâirlerin yetişmesini sağlayarak bir edebî muhît niteliği kazanmıştır. Bu irfan merkezinden yetişen şâirlerden biri de Lütfî Mehmed Dede"dir.

Lütfî Mehmed Dede Kimdir?

Kaynaklarda Lütfî Dede hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Bu bilgilere göre, şâirin asıl adı Mehmed/Muhammed"dir. Mevlânâ soyundan gelen Manisa Mevlevîhânesi şeyhi Nakşî Ali Dede"nin oğlu, Muharrem Efendi"nin torunudur[2]. Lütfî Dede, mürîdi şâir Birrî"nin Bülbüliyye"sine yazdığı takrizde kendini, “Muhammedu"l-Lütfiyyu"l-Mevlevî min evlâd-ı Hazret-i Mevlânâ” diye tanıtmaktadır[3]. Şâirle ilgili en eski ve derli toplu bilgi Esrar Dede Tezkiresi"nde verilmektedir. Bu eserde Lütfî"nin âilesiyle ilgili şunlar söylenmektedir: “Ferruh Çelebi ahfâd-ı kirâmından Şâh Çelebi sıbt-ı mükerremleri Bayram Çelebi evlâdından Mağnisa"da serîr-ârâ-yı irşâd olan Nakşî Ali Efendi"nün meyve-i dıraht-ı âmâli ve nev-bâve-i bâğ-ı sinn ü sâlidür…”[4] Lütfî Dede"nin doğum tarihiyle ilgili herhangi bir net bilgi yoktur. Yalnız hilyesini 1688-1689 yılında yazdığına göre[5], bu tarihten en az 25 yıl önce doğmuş olsa 1663 yılına tekabül eder. Buna dayanılarak Lütfî Çelebi"nin 1663"ten daha önceki bir tarihte dünyaya geldiği tahmin edilebilir. Lütfî Çelebi, Mevlânâ soyundan geldiğini kendi eserinde şöyle ifade etmektedir:

Kıla eltâfını hem-dem o Latîf

Bula dil-hâhını Lütfî-i za"îf

Çâkeri Hazret-i Mevlânâ"nun

Nazm iden na"tını ol sultânun

Meselâ kemter-i evlâdı anun

"Âciz ü ahkar-ı evlâdı anun[6]

Lütfî Çelebi"nin, bir taraftan küçük yaştan itibaren babası Şeyh Ali Dede"nin yanında Mevlevîhâne"de Mevlevîlik eğitimi alıp çile çıkarırken, diğer taraftan zamanın ilimlerini tahsil ettiği, ayrıca şiirlerine bakılırsa, iyi derecede Arapça ve Farsça öğrendiği tahmin edilebilir. Yine eserinde, ünlü hilye şairleri Hâkânî, Cevrî ve Neşâtî"nin hilyelerinden bahsetmesi de Lütfî Dede"nin okuyan birisi olduğunu göstermektedir.

Babası Şeyh Nakşî Ali Dede"nin 1703 yılında vefatından sonra şeyhlik makamına geçen Lütfî Dede, ömrünün sonuna kadar bu vazifeyi devam ettirmiş, tıpkı babası gibi Manisa ve çevresinde benimsenip itibar görmüştür[7]. Mevlevîhâne ile birlikte Ulu Cami vakfının da mütevellîsi olan Lütfî Dede"nin adı zaman zaman şer"iyye sicillerinde de geçmektedir. Nitekim 1099/1687-88 İzmir zelzelesinde, Ulu Cami minaresinin şerefesinden yukarısı çatladığından, Lütfî Dede tamiri için 1101/1689-90"da mahkemeye başvurmuş ve mahkeme de tamirini uygun görmüştür. Yine Lütfî Efendi, 1105/1693-94 tarihinde mahkemeden Mevlevîhânenin tamiri talebinde bulunmuş ve bu talebi de kabul edilmiştir. Bununla ilgili mahkeme kaydında Lütfî Dede"den “Medîne-i Magnisa"da vâki merhûm Saruhanoğlı İshak Çelebi binâ ve vakf eylediği Mevlevîhânenin evlâdiyyet ve meşrûtiyyet üzre mütevellîsi ve şeyhi olan işbu bâisü"l-kitâb umdetü"l-meşâyihi"l-izâm Ali Efendi bin el-merhûm Muharrem Efendi hususu âtiyyü"z-zikirde vekîl-i sâbitü"l-vükelâsı olan sulb-i kebîr oğlı fahrü"l-müderrisîni"l-kirâm Mehmed Efendi…” diye bahsedilmektedir ki bu ifade Lütfî Dede"nin aynı zamanda müderrislik yaptığını da göstermektedir[8].

Lütfî Dede, şeyhliği süresince bir taraftan Mevlevîhâne"nin ve vakfın işleriyle meşgul olurken, diğer taraftan dervişlerin yetişmesi için gayret sarf etmiştir. Nitekim ona bağlanıp sohbetlerine katılan insanlardan biri de şâir Manisalı Birrî"dir[9]. Daha önceden Lütfî Dede"nin babası Nakşî Ali Dede"ye bağlanmış olan Birrî Mehmed Efendi, onun vefatından sonra Lütfî Dede"nin sohbetlerine katılmış, ondan istifade etmiştir. Lütfî Dede"yle Birrî"nin aralarının çok iyi olduğu, birbirlerini çok sevdikleri anlaşılmaktadır. Bu bağlılık aynı zamanda yazıya da dökülmüş; Lütfî Dede Birrî"nin Bülbüliyye"sine takriz yazmış, Birrî de Lütfî Dede"ye hitaben bir kasîde yazarak oğlunun düğününe tarih düşürmüş ve bu vesileyle şeyhi Lütfî Dede"yi övmüştür. Birrî Divanı"nda yer alan ve toplam 38 beyit olan bu kasidenin girişinde baharın gelişinden ve güzelliklerinden bahsedilmekte, daha sonra uygun bir girizgâh beytiyle asıl konuya giriş yapılmaktadır. Lütfî Dede"yi yakından tanıyan ve seven, çağdaşı birinin kaleminden çıkmış olması itibariyle önemli olan bu kasidenin bazı beyitleri aşağıya alınmıştır. Birrî, Lütfî Dede hakkında şunları söylemektedir:

…

Cenâb-ı Hazret-i Lütfî Efendi kim ezelden tâ

Hudâ lutf itmiş ol zât-ı şerîfe fazl u "irfânı

O bir şeh-zâde-i şâh-ı velâyetdür ki ceddidür

Celâleddîn-i Rûmî kâşif-i esrâr-ı Yezdânî

Ne devlet şehrümüzde mesned-ârâ-yı hilâfetdür

Kemâ-kân itmede icrâ müdâm âyîn ü erkânı

Sülûk erbâbına rehber odur kim zâtı olmışdur

Bu demde kavm-i Mağnisa"ya Hakk"un lutf u ihsânı

Ma"ârif-perver-i ebr (?) şeh-süvâr-ı fazl u irfânsın

Ki rahş-ı himmetün evvel kademde aldı meydânı

Kef-i cûdun k"ider bezl-i "atâ erbâb-ı irfâna

Ol ihsânı gül ü nesrîne kılmaz ebr-i nîsânî

….

Sana irs ile irse n"ola sıdk-ı Hazret-i Sıddîk

O zât-ı pâk cedd-i emcedündür ey kerem kânı

Zihî ihsân u fazl-ı Lâ-yezâlî kim virilmişdür

Sana hulk-ı Ömer "ilm-i "Ali vü hilm-i "Osmânî[10]

Daha sonra kısaca Lütfî Dede"nin oğlundan bahseden Birrî sözlerine şöyle devam etmektedir:

Sezâdur bir ziyâde hûb târîh eylesem zîrâ

"Aceb sûr oldı bu Birrî yine bâ-"avn-ı Rahmânî

Kudûm u ney sadâsıyla safâlar kesb idüp diller

Yine bu bezm-i şâdîde olındı zevk-i rûhânî

Bunı dir deff ile neyler gönülde gam elem neyler

Gam-ı dünyâyı terk eyler bu bezmün cümle mihmânı

Birrî Dede manzûmesini; Lütfî Dede"nin eteğini mihnet dikenlerinden uzak, her gününü de evladı ve ailesiyle düğün mutluluğu içinde geçirmesi için Allah"a dua ederek bitirmektedir[11]. Bu kasideden başka Birrî Divanı"nda, Lütfî mahlaslı bir gazel de tahmis edilmiştir. Bu gazelin de Lütfî Mehmed Dede"ye âit olması kuvvetli bir ihtimaldir[12].

Buna karşılık Lütfî Dede"nin şâirliğinin ve Birrî"ye verdiği değerin anlaşılması için Birrî"nin Bülbüliyye"sine yazdığı Arapça, Türkçe ve Farsça takrizi aşağıya yazmak faydalı olacaktır. Bu takrizin girişinde Birrî, Lütfî Dede"yi “himmetlü şeyh efendimüz” diyerek takdim etmektedir.

“Kutbü"l-"ârifîn ve sultânü"l-ma"şûkîn Hazret-i Mevlânâ Celâlü"d-dîn kaddesena"llahu ve iyyâküm bi-sırrıhi"l-metîn evlâd-ı güzîninden kerâmet-penâh ve şâh-ı ma"ni-tahtgâh himmetlü şeyh efendimüz hazretlerinün takrîz-i garrâ sûretidür.

Kıt"a

[mefâ"îlün mefâ"îlün fe"ûlün]

Atânî min riyâzi"l-birr lutfen

Kitâbu satrıhi nahli"l-ma"ârif

Elâ fî lafzıhi virdü"n-nikâtun

Ve fî ma"nâhi esmâru"l-letâyif*

Nazm

[fe"ilâtün mefâ"ilün fe"ilün]

Habbezâ Birri-i suhan-perdâz

Şi"r içre [o] şâ"ir-i mümtâz

Âferîn ki semend-i tab"unla

Kasabu"s-sebkı eyledün ihrâz

"Ârif-i ders-i "aşk-ı bülbülsün

Gülbün-i ma"rifetde ey gül-i nâz

Tâ"ir-i bâğ-ı rif"at oldun sen

Evc-i ma"nâda velvele-endâz

Bâl-i "irfân ile nice demdür

Eyledün seyr-i "âlem-i i"câz

Nüsha-i Bülbüliyye"de kıldun

Bunca rengîn edâyile âgâz

"Aceb olmaz diseydi ehl-i suhan

Bûstân-ı rumûz-ı gülşen-i râz

"Ömrüni ey nihâl-i bâğ-ı hüner

İde efzûn Hudâ-yı bî-enbâz

Oldı Lütfî senün hayır-hâhun

Hakk"a eyler hemîşe öyle niyâz

Namakahu"l-fakîr ilâ-Rabbihi"l-kadîr Muhammedu"l-Lutfiyyu"l-Mevlevî min evlâd-ı Hazret-i Mevlânâ kuddise sırrıhu"l-a"lâ gafara lehu.

[mefâ"îlün mefâ"îlün fe"ûlün]

Zi-firdevs-i berîn gul beste beste

Der-evrâkeş demîde deste deste

Dimâg-ı cân-ı men z"ân şod mu"attar

Şebistân-ı zamîrem şod münevver”*[13]

Lütfî Dede"nin hayatı ve kişiliğiyle ilgili Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviyye"de zikredilen bir olay da şudur: Lütfî Dede"nin, Manisa Mevlevîhânesi"nde rehberlik görevini yürüttüğü sırada, Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Peçevî Ahmed Dede vefat eder. Dönemin sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Lütfî Dede"yi İstanbul"a davet ederek ondan bu önemli Mevlevîhâneye şeyh olmasını ister. Muhtemelen İstanbul"a gelerek sadrazamla görüşen Lütfî Dede, Esrar Dede"nin ifadesiyle, “meşreb-i sâfiyyeleri kenâre-gîrî-i uzlete mâ"il olmağla isti"fâ idüp tekrar makâm-ı evvellerine ric"at…” eder. Yani, uzleti seven bir yapısı olduğundan bu görevi kabul etmez ve tekrar Manisa"ya, eski görevine döner[14]. Peçevî Ahmed Dede 1724 yılında vefat ettiğine göre bahsedilen olay da aynı yıl olmuş olmalıdır[15].

Lütfî Mehmed Dede, bu tarihten sonra 13 yıl daha yaşamış, böylece aynı Mevlevîhânede toplam 34 yıl şeyhlik yaparak H. 1150/M. 1737 yılında vefat etmiştir[16]. Lütfî Dede"nin nereye defnedildiği hususunda kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. El-hâc Mustafa Efendi"nin kızı Neslihan Hatun"la evli olan Lütfî Dede"nin birinin adı Osman olan iki oğlu, Hatice ve Fâtıma adlı iki de kızı olmuştur. Lütfî Dede"nin vefatından sonra şeyhlik makamına yine aynı âilenin üyeleri geçmiş; önce Lütfî Dede"nin oğlu Osman Efendi, onun vefatı üzerine de torunu Bahaeddîn Efendi Manisa Mevlevîhânesi"ne şeyh olmuştur. Bahaeddîn Efendi"den sonra oğlu Ahmed Efendi, ondan sonra da aynı aileden Osman Efendi, Mustafa Efendi ve Mustafa Şefîk Efendi şeyh olmuşlardır[17].

Lütfî Dede"nin “ârifâne güftâr ve sâlikâne eş"ârları” olduğunu belirten Esrar Dede, onun şiirine örnek olmak üzere şu beyti nakletmektedir:

Vasla kaydı vasla mâni"dür kerem kânı dede

Vâsıl olur Hakk"a ol kim mâ-sivâyı terk ide[18]

Tâhirü"l-Mevlevî (Olgun) de Lütfî Dede ve oğlunun karşılıklı şiir söylediklerini şu şekilde haber vermektedir: “Manisa Mevlevîhânesi şeyhlerinden Lütfî Çelebi, oğluna sûf bir cübbe almak için söz vermiş. Fakat vaad bir türlü incâz edilmediği için mahdûm çelebi:

Peder-i müşfik-i sâfî-dilimiz ey sôfî

Va"d kılmış idi bir sûf-ı safâ-evsâfı

Lîk olmamak ile va"d vefâ döndü gönül

Kişt-i kemmûna ki ana kurı va"de kâfî

nazmını yazıp babasına vermiş. Lütfî Çelebi de şu kıt"a ile mukâbelede bulunmuş:

Mîve-i bâğ-ı fu"âd oğlumuza ey sôfî

Va"d-i sûf eylediğim kavlimi olmam nâfî

Azm ü maksadım benim ol va"de vefâ idi velî

Sîm ü zer kîsede olmuştu Arapça: Mâfî!”[19]

Hilye ve Hilye-i Mevlânâ"lar

Arapça bir isim olan ve kelime olarak “süs, bezek, vasıflandırmak, yaratılış, sûret, sıfat” gibi anlamlara gelen hilye; terim olarak öncelikle Hz. Peygamber"in fizikî ve manevî özellik ve güzelliklerini anlatan eserler ile bu konuda hüsn-i hatla yazılmış levhaları ifade etmektedir. Aslında hilyeler daha geniş bir muhtevası olan şemâillerden, şemâiller de hadîs-i şerîflerden doğmuştur. Daha önceden şemâil ismiyle anılan bu eserler, İslâmî edebiyat içinde özellikle Osmanlı Türkleri zamanında büyük bir gelişme gösterip hilye adıyla özel bir edebiyat türü haline gelmiş ve bu konuda halkın beğenisini kazanıp yaygınlaşan eserler yazılmıştır. Hz. Peygamber sevgisinin bir tezahürü olan ve onun şefâatine ulaşmak arzusuyla yazılan hilyelerin Türk edebiyatındaki en ünlüleri Hâkânî, Cevrî, Neşâtî, Nahîfî ve Nesîmî Mehmed Efendi tarafından yazılanlardır.

Zamanla diğer peygamberler, dört halife, aşere-i mübeşşere, Hz. Peygamber"in yakınları, din ve tasavvuf büyükleri gibi farklı kişiler hakkında da hilyeler yazılmasıyla hilye terimi anlam genişlemesine uğramıştır[20]. Hakkında hilye yazılan din ve tasavvuf büyüklerinden biri de Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî"dir.

Mevlevî olsun olmasın, divan şairlerinin umumiyetle Mevlânâ"yı çok sevdiği, belki kısmen geleneğin de etkisiyle onun hakkında pek çok övgü şiiri söylendiği bilinmektedir[21]. Bazı şairler bununla da yetinmemiş, Mevlânâ"nın sözle portresini çizmeye çalışmış, yani hilyesini söylemiştir. Şimdiki bilgilere göre Türk edebiyatında üç kişi hilye-i Mevlânâ türünde şiir söylemiştir. Bunlar; Lütfî Mehmed Dede, Bursalı Ali Rıza Efendi ve Tâhirü"l-Mevlevî"dir[22].

Bu şairlerden Mevlevî Ali Rıza Efendi; uzun yıllar devlet hizmetinde bulunmuş, A"yân Meclisi azası olmuş ve 1905 yılında vefat etmiştir. Üsküdar"da Selimiye Dergâhı"nda medfundur. Meslek-nâme-i Hümâyûn ve Kartal-nâme adlı basılmamış eserleri vardır[23]. Rıza Efendi"nin hilyesi 45 beyitten ibaret olup mesnevî nazım şekliyle yazılmıştır. Başta Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi olmak üzere muhtelif kütüphanelerde, çoğunlukla da mecmualar içinde, yazma nüshaları bulunmaktadır[24].

Tâhirü"l-Mevlevî ise bilindiği üzere Yenikapı Mevlevîhânesi"nden yetişmiş şâir, yazar, gazeteci, müderris, edebiyat tarihçisi, Mevlevî dedesi ve son Mesnevîhanlardandır. İstanbul"da 1877"de doğmuş, 1951 yılında ölmüştür. Başta Şerh-i Mesnevî ve Divan olmak üzere dînî, tasavvufî ve edebî pek çok eseri vardır[25]. Tahirü"l-Mevlevî çile çıkardığı sırada yazdığı hilyesini, 1899 yılında Mir"ât-ı Hazret-i Mevlânâ adlı eserinin içinde bastırmıştır. Eser, 184 beyitten oluşmaktadır ve mesnevî nazım şekliyle yazılmıştır[26].

Lütfî Dede"nin Eseri

Mevcut bilgilere göre Türk edebiyatında yazılmış Mevlânâ hilyelerinin ilk örneği Lütfî Dede"nin Hilye-i Mevlânâ adlı eseridir. H. 1100/M. 1688-89 yılında tamamlanan bu manzume, mesnevî nazım şekliyle ve aruz vezninin fe"ilâtün fe"ilâtün fe"ilün kalıbıyla yazılmıştır. Eser, 124 beyitten oluşmaktadır.

Eserden Lütfî Dede"nin zamanın sadrazamı olan Nevşehirli Damat İbrahim Paşa"yla görüşerek eserini ona ithaf ettiği açıkça anlaşılmaktadır[27]. Ancak bunun zamanı net olarak bilinmemektedir. Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Peçevî Ahmed Dede"nin 1724 yılında vefatı üzerine İbrahim Paşa"nın Lütfî Dede"yi İstanbul"a davet ederek ondan bu önemli Mevlevîhâneye şeyh olmasını istediği yukarıda ifade edilmişti. Lütfî Dede eserini belki de bu görüşmesinde paşaya sunmuştur. Eser 1688-89 yılında tamamlandığına göre, bu durumda İbrahim Paşa"nın övüldüğü son bölümün hilyeye sonradan ilâve edilmiş olması ihtimali ortaya çıkmaktadır. Şimdilik net olarak bilinen, hilyenin 1688-89"da tamamlandığı ve daha sonra Sadrazam İbrahim Paşa"ya sunulduğudur.

Lütfî Dede"nin hilyesi, başlıklarla ayrılmış beş bölümden meydana gelmiştir. Giriş mahiyetindeki ilk bölüm “İbtidâ Kerden-i Tevhîd-i Hudâ” başlığını taşımaktadır ve 9 beyittir. Bu kısımda; Allah"a hamd ederek söze başlanmakta, ardından insanı seçkin bir biçimde yaratıp ahsen-i takvime mazhar edenin, ona ikram edenin Allah olduğu, güzellerin yüzünü güzellikle ay gibi parlatan ve âşıklara can yakıcı âhlar ettirenin ise Allah"ın güzelliğinin tecellisi ve nurunun parıltısı olduğu vurgulanmaktadır. Âşıkların onun nurunun pervanesi olduğu, değerli ve yüksek insanların onun güzelliğine gönül verdikleri belirtildikten sonra, Allah"ın lütuf ve ihsanının sonsuz olduğu ifade edilerek bu bölüm tamamlanmaktadır.

“Medh-i Ân Hazret-i Sultân-ı Rüsül” başlıklı ikinci bölüm 11 beyitten ibarettir. Başlıktan anlaşılacağı üzere burada Hz. Peygamber övülmekte, ona ve onun akraba ve arkadaşlarına salât ve selam edilmektedir.

Üçüncü bölüm “Bâ"is-i Dâ"iye-i Manzûme” başlığını taşımaktadır ve 21-48. beyitler arasında, 28 beyitten oluşmaktadır. Eserin yazılış sebebinin açıklandığı bu bölümde Lütfî Dede; Hâkânî, Cevrî ve Neşâtî"nin hilyelerini gördüğünü, kendinin de farklı bir sevgiliyi anlatmak hevesine düştüğünü ve Mevlânâ Celâledîn"in güzel vasıflarını anlatmaya, onu övmeye karar verdiğini söylemektedir. Ardından bu arzu ile onun mübarek özelliklerini öğrenmek için gece gündüz çalıştığını belirten Lütfî Dede"nin muradı ise, bütün bu gayret ve uğraşlarının affına sebep olmasıdır. Aslında böyle bir âlî-nesebi anlatmak için kendisinde liyâkat yoktur. Ancak Allah"ın lütfu, tevfiki ve Hz. Hünkâr"ın manevi yardımı olursa kalem hemen şevk ile konuşmaya başlayacaktır ve nitekim başlar.

Eserin dördüncü bölümü “Hilye-i Hazret-i Monlâ Hünkâr” başlığını taşımaktadır. Asıl konunun işlendiği bu kısım 49-112. beyitler arasındadır ve toplam (bu beyitler dahil) 64 beyitten meydana gelmektedir. Hz. Mevlânâ"nın maddî ve mânevî özelliklerinin anlatıldığı bu beyitler üzerinde aşağıda ayrıca durulacaktır. Bu bölümün son beytinde şâir manzumenin tamamlanma tarihini şöyle ifade etmektedir:

Lutf-ı Hakk ile olup sa"y-i benâm

Buldı bin yüzde bu nâme dahi nâm

Hilyenin beşinci ve son kısmının başlığı “Midhat-ı Sadr-ı Kerîmü"l-Ahlâk”tır. Lütfî Dede, 113-125. beyitler arasında ve toplam 13 beyit uzunluğunda olan bu bölümün ikinci beytinde

Nazm ile Hilye-i Mevlânâ"yı

Eyledüm yâd dem-i "Îsâ"yı

diyerek eserinin ismini açıkça belirtmektedir. Lütfî Dede bu bölümde ayrıca, eserini daha önceden müsvedde halinde yazdığını, fakat beyaza çekip kimseye göstermediğini, isteyene vermediğini, onun gerçek sahibini beklediğini ifade etmekte, sadrazama ithaf edilmesiyle eserin gerçek sahibini bulduğunu söylemektedir. Bu bölümün sonunda şair kısaca sadrazamı övüp ona dua ederek eserini tamamlamaktadır.

Lütfî Dede"nin Hilye-i Mevlânâ"sına Göre Mevlânâ"nın Özellikleri

Eserin dördüncü bölümünde, asıl konu olan Mevlânâ"nın özellikleri işlenmektedir. Konu işlenirken bir plan dâhilinde hareket edilmiş; önce Mevlânâ"nın yüzü, gözü, kaşı gibi fizikî özelliklerinden bahsedilmiş, daha sonra da onun velîliği, âlimliği gibi manevî özellikleri üzerinde durulmuştur. Anlatımın yer yer benzetmelerle süslendiği eserin kaynakları konusunda şair herhangi bir bilgi vermemiştir. Hilyede belirtilen özelliklerin tarihte yaşamış, gerçek Mevlânâ"ya ne kadar uyduğu tartışılabilir. Ancak netice itibariyle bu konuda edebî ve tarihî bir eser ortaya konulmuştur ve ilk aşamada bunun tespiti, değerlendirilmesi ve yayımı gerekir. Diğer benzer metinler de ortaya konulduktan sonra istenirse bu konu tartışılabilir.

Lütfî Dede"nin hilyesine göre Mevlânâ"nın özellikleri şöyle özetlenebilir:

O azametli ve şerefli Rab, Mevlânâ"nın yüzünün rengini sanki beyaz bir gül gibi yapmıştı. Güneş, yüzünün nûrunu her gördüğünde şaşırırdı. O, kutsal nur ile dolmuştu, dolunay bile ona gıpta ederdi. Kaşlarının şekli tıpkı yeni ay gibi idi. Onlar sanki güzellik beytinin süsünü arttıran siyah renkli iki mısra idiler. Kaşları bitişik değildi, fakat güzel görünüşlü idi. Alnı pek parlaktı, açılmış susam çiçeğine benzerdi. O iki süzgün gözü büyükçeydi, göreni mest ederdi. Ne çok sarı ne de siyah, ama bakışları gönüller alıcı idi. Hoten âhûsu eğer şahane gözlerine baksa kıskanırdı. Yüzündeki mübarek burnu güzel ve elif gibi düzgündü. Yanakları ne çok etli idi ne de çok zayıftı. Güzel yüzü yeni açılmış bir gül gibiydi. Yüzündeki siyah renkli tüyler de güzeldi, büyük atasınınki gibi inceydi. Siyah denilebilirdi ama daha çok sarıya meyilli idi. Hz. Peygamber gibi orta boylu idi. Bütün azaları güzel ve mütenasipti. Bedeni çok şişman değil, orta halli idi. Vücudunda kıl yoktu. Hafifçe eğilerek yürürdü ki Habîb-i Ekrem"in yaratılışı da öyle idi. Ağacın dalları meyve ile dolduğu zaman nasıl eğilirse, o da aynen öyle önüne meylederdi. Konuşması tatlı idi.

Bütün ahlakı güzel olan Mevlânâ, lütuf ülkesinin padişahı idi, daima yumuşaklıkla bakardı. Velîlik ülkesinin şahı, keramet meydanının önde gelen eriydi. O ne kadar nitelense ve övülse lâyıktır, çünkü Allah"ın sevgilisi olmuştur. Habîb-i Ekrem"in sırrına mahremdir, ona ulaşmıştır. Ona tam vâris denilse yeridir, çünkü o Peygamberler Sultanı"nın vârisidir. O ay parçası, dînin meş"alesini parlatmış; o şâh, tarikatte yol gösterici olmuştur. O, marifet gül bahçesinin bülbülü, hakikat çimenliğinin gülüdür. Onun Mesnevî"si esrar incileriyle dolu bir deryâdır. Öyle ki hiçbir dalgıç onun derinliğine, dibine ulaşamadığı gibi; nice seçkin insanlar da onun genişliği karşısında dudaklarını ısırmışlardır. Halbuki Mesnevî, onun zâtına nispetle bir damla gibidir. Mana ülkesinde marifetleri süsleyen Mevlânâ"nın her beyti bir ülke olmuştur. Hz. Mevlânâ, iki cihan övüncü Hz. Peygamber"e en çok bağlı olan Ebubekir-i Sıddîk"in yüce neslinin on birinci göbekten evlâdıdır. Güneşle ay onun ayinini görüp vecde gelip gece gündüz döndüler. 604"te (miladî 1207) dünyaya gelen ve 672"de (miladî 1273) naz ile cennet bahçesine uçan Mevlânâ"nın övgüsünde kalem zayıf ve kasırdır, yetersiz kalır. Onun güzelliğini açıklamak, onu tarif etmek kolay değildir.

Eserin Nüshaları ve Metin Tespitinde Dikkat Edilen Hususlar

Lütfî Çelebi"nin hilyesinin bugün için tam ve müstakil tek nüshası bilinmektedir. El yazması halinde Süleymaniye Kütüphanesi Âtıf Efendi Bölümü 2256 numarada bulunan eserin özellikleri şu şekildedir: Şemseli, deri ciltli, 195X108-155X61 mm ebadında, âherli, krem renkli kağıt, 5 varak, ta"lik yazı, çift sütun üzerine yazılmış 17 satır, toplam 120 beyit. Ayrıca serlevha ve başlıkların yanları müzehhep, başlıklar sürh, metin çevresi altın yaldızlı cetvelle çevrilidir. İstinsah tarihi ve müstensihi belirtilmeyen yazmanın 1a yaprağında şu notlar vardır: “Evlâd-ı Mevlânâ"dan Lütfî ceddi Mollâ-yı Rûm Hazretleri"nin hilye-i mübârekelerin nazm itmiş. Nâzımı Lütfî Çelebi Magnisa Mevlevîhânesi Şeyhlerinden Ölümi 1150”. Aynı yaprakta El-Hâc Mustafa Sıdkî"nin ve Âtıf Efendi"nin mühürleri bulunmaktadır.

Bu nüshadan başka, eserin hilye bölümü 53 beyit halinde Mecmua-i Medayih-i Mevlânâ adlı yazma mecmuanın içinde de yer almaktadır. Bu mecmua, XV ile XX. yüzyılın başları arasında yaşamış şâirlerin eserlerinden ciddî bir tarama yapılarak meydana getirilmiş, Mevlânâ ve Mevlevîlikle ilgili şiirlerden oluşan bir eserdir. Vâsıf Efendi tarafından tertip edilen bu mecmuanın nüshaları ve mecmua içinde hilyenin bulunduğu yapraklar aşağıda belirtilmiştir:

1.        Mevlana Müzesi Kütüphanesi, No. 2163, vr. 48b-49b.

2.        Mevlana Müzesi Kütüphanesi, No. 4923, vr. 1b-2b.

3.        İstanbul Üniversitesi Eski Eserler Kütüphanesi, No. T. 1186, vr. 38a-39a.

4.        İstanbul Üniversitesi Eski Eserler Kütüphanesi, No. T. 2951, vr. 37b-38a.

5.        İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, O. Ergin Yazmaları, No. 54, vr. 48b-50a.

6.        Ankara Millî Kütüphane, 06 Hk No. 1029, vr. 37a-37b.

Bu çalışmada eser incelenirken ve metin yeni yazıya çevrilirken öncelikle müstakil ve daha hacimli olan Süleymaniye Kütüphanesi Âtıf Efendi nüshası (Kısaltması AE) esas alınmış, ardından Mecmua-i Medayih-i Mevlânâ (Mevlana Müzesi Kütüphanesi, No. 2163, vr. 48b-49b. Kısaltması M) nüshasıyla karşılaştırılmıştır. Bu sırada mecmuada bazı beyit ilaveleri, daha uygun kelime değişiklikleri ve beyit dizilişinde daha bir uyum olduğu görülmüştür. Tamamı bizim de içinde bulunduğumuz bir heyet tarafından yeni yazıya çevrilerek yayına hazırlanan bu mecmuadaki ilave ve değişikliklerin mecmuayı tertip eden Vâsıf Efendi tarafından yapılması çok zayıf bir ihtimaldir. Bu bakımdan Vâsıf"ın hilyenin farklı bir nüshasını görmüş olması ihtimali de vardır[28]. Burada, yukarıda bahsedilen iki nüsha karşılaştırılarak daha tam ve düzenli bir metin ortaya konulmaya gayret edilmiştir.

Sonuç

Bu çalışmayla Lütfî Mehmed Dede ve eseri üzerinde ilk defa müstakil bir ilmî yayın yapılmış olmaktadır. Mevlânâ"nın soyundan gelen ve Manisa Mevlevîhânesi şeyhi Nakşî Ali Dede"nin oğlu olan Lütfî Mehmed Dede; babasının vefatından sonra aynı Mevlevîhânede şeyhlik yapmış, 1737 yılında vefat etmiştir. Lütfî Dede"nin 1688 yılında tamamladığı ve Nevşehirli Damat İbrahim Paşa"ya ithaf ettiği Hilye-i Mevlânâ adlı mesnevî tarzında bir eseri vardır. Türk edebiyatında yazılmış hilye-i Mevlânâ"ların ilki olan bu eser, yazma halinde ve 124 beyit uzunluğundadır. Hilyede; Mevlânâ"nın önce fizikî, daha sonra mânevî özellikleri anlatılmıştır.

Lütfî"nin hilyesine göre Mevlânâ; beyaz yüzlü, açık alınlıdır. Kara kaşlarının arası açık, gözleri iri ve siyahla sarı arası bir renktedir. Düzgün bir burnu, çok etli olmayan yanakları vardır. Orta boylu ve mütenasip azalıdır. Şişman olmayan vücudunda kıl yoktur. Yürürken hafifçe öne eğilir, konuşması çok tatlıdır. Velîlik ülkesinin şâhı, tarikatta rehber, ayrıca büyük bir âlim olan Mevlânâ; Hz. Peygamber"in tam varisi, Hz. Ebubekir"in on birinci göbekten torunudur. 1207 yılında doğmuş, 1273 yılında vefat etmiştir.

Kaynakça

Ali Enver, Semâhâne-i Edeb, İstanbul, 1309.

Birrî Mehmed, Bülbüliyye ve Divan-ı Birrî, Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Manzum Eserler Bölümü, No. 54 (06 Mil MFA 1994 A 3983).

Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, Haz. Mustafa Tatçı-Cemal Kurnaz, Ankara, 2000, Bizim Büro Yay.

Cunbur, Müjgan, “Manisa Mevlevîhânesi"nden Yetişen İki Şâir”, Birinci Uluslararası Mevlânâ, Mesnevî ve Mevlevîhâneler Sempozyumu Bildirileri, Manisa, 2002, s. 267-274.

Esrar Dede, Tezkire-i Şu"arâ-yı Mevleviyye, Haz. İlhan Genç, Ankara, 2000, AKM Yay.

Fatin Davud, Tezkire-i Hâtimetü"l-Eş"âr, [İstanbul], 1271.

Günay, Mehmet, “XVII. Yüzyılda Manisa Mevlevîhânesi ve Şeyh Ali Efendi"nin Faaliyetleri”, Birinci Uluslararası Mevlânâ, Mesnevî ve Mevlevîhâneler Sempozyumu Bildirileri, Manisa, 2002, s. 333-342.

Güngör, Zülfikar, Türk Edebiyatında Türkçe Manzum Hilye-i Nebevîler ve Nesîmî Mehmed"in Gülistân-ı Şemâil"i, AÜ SBE, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2000.

Güngör, Zülfikar, Türk Edebiyatında Hilye-i Nebevî Türünün Doğuşu, Gelişimi ve Sebepleri”, Tasavvuf, Yıl 4, S. 10 (Ocak-Haziran 2003), s. 185-199.

Hakani Mehmed Bey"in Hilye-i Şerîfe"si, Haz. Abdülkadir Karahan, İstanbul, 1992, Sabah Gazetesi Yay.

Horata, Osman, “Mevlânâ ve Divan Şairleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Osmanlı"nın Kuruluşunun 700. Yılı Özel Sayısı, Ankara, 1999, s. 43-56.

İhtifalci Mehmet Ziya Bey, Yenikapı Mevlevihanesi, Yayına Haz. Murat A. Karavelioğlu, İstanbul, 2005, Ataç Yay.

İpekten, Haluk -vd., Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Ankara, 1988, KTB Yay.

İsen, Mustafa, “Tezkirelerin Işığında Divan Edebiyatına Bakışlar Divan Şairlerinin Tasavvuf ve Tarikat İlişkileri”, Ötelerden Bir Ses Divan Edebiyatı ve Balkanlarda Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler, Ankara, 1997, s. 209-220, Akçağ Yay.

Kur"ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, Haz. Ali Özek-vd., Ankara, 1993, TDV Yay.

Lütfî Çelebi, Hilye-i Mevlânâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Âtıf Efendi Bölümü, No. 2256.

Manisalı Birrî Mehmed Dede Hayatı, Eserleri, Edebî Şahsiyeti ve Dîvânı, Haz. Rasih Erkul, Manisa, 2000, Manisa Valiliği Yay.

Mecmua-i Medâyih-i Mevlânâ, Tertip Eden Derviş Vâsıf, Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi, No. 2163.

Mehmed Süreyya, Sicil-i Osmânî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye, C. 4, Dârü"t-Tıbâatü"l-Âmire, [İstanbul], Tarihsiz.

Mevlânâ Müzesi Yazmalar Kataloğu II, Haz. Abdülbâki Gölpınarlı, Ankara, 1971, MEB Yay.

Mevlânâ Müzesi Yazmalar Kataloğu III, Haz. Abdülbâki Gölpınarlı, Ankara, 1972, MEB Yay.

Müstakimzâde Süleyman Sa"deddin, Mecelletü"n-Nisâb fi"n-Nisebi ve"l-Künâ ve"l-Elkâb, Ankara, 2000 (Süleymaniye Kütüphanesi Hâlet Efendi Bölümü No. 628"den tıpkıbasım).

Onay, Ahmet Talât, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, Haz. Cemâl Kurnaz, Ankara, 1992, TDV Yay.

Sahîh Ahmed Dede, Mevlevîlerin Tarihi Mecmûatü"t-Tevârîhü"l-Mevleviyye, Haz. Cem Zorlu, İstanbul, 2003, İnsan Yay.

Şentürk, Atillâ, Tahirü"l-Mevlevî, Hayatı ve Eserleri, İstanbul, 1991, Nehir Yay.

Tâhirü"l-Mevlevî, Mir"ât-ı Hazret-i Mevlânâ, İstanbul, 1315.

TDEA, C. 4, İstanbul, 1981; C. 6, İstanbul, 1986, Dergâh Yay.

Tuman, Mehmet Nâil, Tuhfe-i Nâilî Divan Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri, Haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı, Ankara, 2001, Bizim Büro Yay.

Uluçay, M. Çağatay, Saruhanoğlulları ve Eserlerine Dâir Vesikalar, İstanbul, 1940.

Uluçay, M. Çağatay, Saruhanoğlulları ve Eserlerine Dâir Vesikalar-II, İstanbul, 1946.

Uluçay, M. Çağatay, Manisa Ünlüleri, [Manisa], 1946.

Uzun, Mustafa, “Hilye”, TDVİA, C. 18, İstanbul, 1998, TDV Yay.