MESNEVÎ HİKÂYELERİNDE ŞEKİL VE İÇERİK*
 

Günümüzde Mevlânâ'yı ve özellikle Mesnevî'sini yakından tanıma arzusu gittikçe yaygınlaşmaktadır. Bunun ana sebeplerinden biri, Mevlânâ'nın, özellikle Mesnevî"sinde birey ve toplumla ilgili etkileyici değerlendirmeler yapmasıdır. Mesnevî'deki hikâyeler bu açıdan her zaman dikkat çekmiştir. Bu nedenle Mesnevî hikâyelerini Mesnevî'deki önemli konulardan ayrı olarak ele almak, hatta “Mesnevî Hikâyeleri” oluşturmak özellikle son asırda yaygınlaşmıştır. Diğer taraftan bunun aksine Mesnevî'deki önemli gördükleri konuları hikâyesiz bir şekilde aktarmayı tercih edenler de olmuştur. Ancak Mevlânâ tarafından Mesnevî'de düşüncelerle hikâyeler arasında kurulmuş olan bağlantı ve yorumlar, bir yöne ağırlık veren bu yararlı çabalarda genelde yer bulamamaktadır.

Bilindiği gibi hikâyeler, Mesnevî'de önemli bir yer tutmaktadır. Mesnevî"de birkaç beyitten birkaç yüz beyte kadar uzunluğu bulunan çok sayıda kıssa ve hikâye mevcuttur. Bunlardan bazıları, birçok önemli konuyu ve başka hikâyeleri de kuşatacak şekilde onlarca sayfada anlatılmıştır. Mevlânâ, Mesnevî"sinde ayrıca telmih ve işaret yoluyla aynı veya farklı çok sayıda hikâye ve kıssaya defalarca atıfta bulunmuştur. Mesnevî hikâyeleri üzerinde önemli ve ciddî araştırmalar yapan B. Furûzânfer, bu eserde toplam olarak 275 hikâyenin bulunduğunu belirtmektedir.i

Çevresindekilere yol gösteren ve tavsiyelerde bulunan Mevlânâ'nın, hikâyelerle örülmüş bir üslubu tercih etmesinin gerekçeleri olmalıdır. Mesnevî bu dikkatle incelendiğinde Mevlânâ'nın, bu hususu aydınlatacak bilgiler verdiği görülmektedir. Hikâyelere başlarken, hikâyelerin içerisinde veya bunlara son verirken hikâyecilik anlayışını ortaya koymaktadır. Bazen de söz konusu hikâyenin amacını, yani bu hikâyeden alınması gereken dersi Mesnevî"nin bütününde ve Mevlânâ"nın bakış tarzında arayıp bulmak gerekmektedir. Onun bu konuyla ilgili ifadelerini sınıflandırıp incelemek galiba günümüz hikâyeciliği için de anlam taşıyacaktır.

Mevlânâ hikâyelere büyük değer vermektedir. Kendisini hikâyelerle bütünleştirmekte, âdete hikâyenin içerisinde yer almaktadır. Hikâyeyi kendisiyle, gerçekte toplumla buluştururken, hikâyenin kahramanları sanki hemen yanı başındadır. Buharalı bir âşığın hikâyesini anlatırken, arada yer verdiği önemli konular uzayınca hikâyeye dönüş için gerekçe oluşturup şöyle demektedir:

Burada ibret almak için bir hikâye var; ancak Buharalı beklemekten âciz kaldı.ii

Bu ifadesiyle ara verdiği hikâyedeki aşığın, o anlatım sırasında bekleyip üzüldüğünü söylemektedir. Şu beyitte de olay kahramanının duygularını o anda yaşıyormuş gibi anlatmaktadır:

Hikâyeyi kısa kes, çünkü hâkim o güzelin konuşmasına ve güzelliğine avlandı.iii

Mevlânâ hikâyeleri gönülden anlatmakta ve onlarla adeta bütünleşmektedir. Örnek olarak bir yerde hikâyenin kahramanı Ayaz"a şu ifadelerle seslenmektedir:

ای ایاز ازعشق تو گشتم چو موی ماندم ازقصه تو قصۀ من بگوی
بس فسانۀ عشق تو خواندم به جان تو مرا کافسانه گشتستم بخوان

Ey Ayaz! Senin aşkınla kıl gibi oldum. Hikâyeden geri kaldım. Sen, benim hikâyemi söyle.

Canla senin aşkının efsanesini çok okudum; sen, efsane olmuş olan beni oku.iv

Bir hikâyeye ara verip sonra geri döndüğünde kullandığı şu ifade bu bütünleşmenin farklı bir ifadesidir:

Tekrar hikâyeye geldik. Biz o hikâyeden zaten ne zaman çıktık?v

Mevlânâ hikayeleri yaşanan hayatın kendisi olarak görür: Onun düşünce dünyasında hikâyeler anlatan ve dinleyenle benzerlik, hatta aynîlik taşımaktadır:

بشنوید ای دوستان این داستان خود حقیقت نقد حال ماست آن

Ey dostlar! Dinleyiniz. Bu hikâye bizzat bizim gerçek durumumuzu ortaya koymaktadır.vi

Başka bir yerde bir hikâyeyi şöyle niteler:

این حکایت را که نقد وقت ماست گر تمامش می کنی اینجا رواست

Bizim şimdiki hâlimiz olan hikâyeyi burada tamamlarsan münasiptir.vii

Şu cümleleri hikâyelere verdiği önemi göstermektedir:

حاش لله این حکایت نیست این هین نقد حال ماست و تست این خوش ببین

Allah"a sığınırım, bu hikâye değildir. Dikkat et! Bu bizim ve senin hâlinin kendisidir. Güzelce bak.viii

Ardından hikâye örgüsünde yer alan kişi ve nesnelerle kendi hüviyetini buluşturur:

Hem Arap biziz, hem testi biziz, hem de padişah biziz; hepsi biziz.ix

Mevlânâ bu özelliklerle nitelediği hikâyelerin şifa verici ve çare gösterici olduğunu söylemektedir. Hikâye ve derman sözcükleri onun anlatımında bir araya gelebilmektedir:

بازگو تا قصه درمانها شود بازگو تا مرهم جانها شود

Anlat, hikâye dermanlar olsun. Anlat, canlara merhem olsun.x

Şu ifadeleri de aynı özelliktedir:

Hikâyesi üzüntünü gidersin diye sana Halîme"nin sırrının hikâyesini anlatacağım.xi

Ey nadir hikâyeler arayan sen! Âşıkların hikâyelerini oku.

Bu uzun zamanda çok kaynadın. Ey kurutulmuş et! Yine de olgunlaşmadın.xii

Mevlânâ hikâyelerle bütünleşip onların içerisinde yer alırken, dinleyicilerin de dikkatli ve duyarlı olmasını beklemektedir. Dinleyicinin, bu hikâyelerden yararlanabilmesi için dikkat ve özen sahibi olması gerektiğini sıkça dile getirmektedir:

Bu sözün sonu yoktur. Dikkat et, aklını tavşan hikâyesine ver.

Eşek kulağını sat, başka kulak satın al. Çünkü bu sözü eşek kulağı anlamaz.xiii

Sana bir hikâye söyleyeceğim; tamahın, kulağı kapadığını bilmen için akıllıca dinle.

Kimin tamahı varsa, dili peltek olur. Tamahla göz ve gönül nasıl aydın olur?xiv

Eğer hikâye bir sonuç, yani yarar sağlamıyorsa bunun bir nedeni olmalıdır. Şu beyitlerde bu durumu sorgulamaktadır:

Sen Sebâlıların hikâyesini okumadın veya okudun ama sesten başka bir şey görmedin.xv

Darvanlıların hikâyesini okudun, öyleyse niçin hile aramada kaldın?xvi

Hikâyenin anlamını tersine çevirdin, inkâr ettin; cezaya hazır ol.xvii

Mevlânâ, bütün bu hikâyelerin belirli konularda tatmin edici bilgi ve tecrübeler taşıdığını söylemekte ve kıssadan hisse alınmasını tavsiye etmektedir:

ازکلیله باز جو آن قصه را واندر آن قصه طلب کن حصه را

Kelile"den şu hikâyeyi araştır ve bu kıssadan hisse al.xviii

Şu ifadelerinin her birinde söz konusu hikâyedeki ana temaya doğrudan işaret etmektedir:

Ey oğul! Nefsin suretini görmek istersen, yedi kapılı cehennemin hikâyesini oku.xix

Nahivci hikâyesini bu araya ekledik, böylece size yok olma yolunu öğrettik.xx

Gizli ilimden bir örnek istiyorsan, Rumlular ve Çinlilerden hikâye oku.xxi

Ey inci tanıyan! Apaçık olanı, kıyastan/tahminden ayırt etmek için bir hikâye dinle.xxii

Taklit afetini tanımak için tehdit amacıyla şu hikâyeyi dinle.xxiii

Akıllıların düşmanlığı bu türdendir; onların zehri, cana sevinçtir.

Aptalın dostluğu, dert ve sapıklıktır; örnek olarak şu hikâyeyi dinle.xxiv

Şu kapalı sırdan bir koku almak için tarih anlatandan bir hikâye dinle.xxv

Ey can! Allah"ın hükmüne razı olmak için şu hikâye sana ibret­tir.xxvi

Bu hikâyeyi şunun için söyledim: Hata ortaya çıkınca, laf dokuma.xxvii

Ey temiz dost! Mustafa"nın bu hadisini açıklamak için bir hikâye dinle.xxviii

Ey oğul! Hünerde kötü duruma düşmemek için burada bir hikâye dinle.xxix

Şu iki örnek de Mesnevî"deki ara başlıklardandır:

Açıklama: “Cevap vermemek, cevaptır”, “Ahmağa cevap, susmaktır” sözünü açıklar; bu ikisinin şerhi, anlatılacak hikâyededir xxx

Eziyete sabretmenin, sevgilinin ayrılığına sabretmekten daha kolay bir iş olduğunu anlatan bir hikâyexxxi

Konuyu burada başlığımızı daha çok hatırlatacak bir noktaya taşıyalım. Hikâye onun ifadeleriyle iki yüze sahiptir; biri olay ve kahramanlar, diğeriyse hikâyenin amacı. Bu iki yapı Mevlânâ"nın ifâdesiyle معنی حکایت (ma"niyi hikâyet; hikâyenin manası) ve صورت حکایت (sûret-i hikâyet; hikâyenin şekli) şeklinde tanımlanabilir. Hikâyede özü kavramaya engel olabilecek unsurlar vardır. Olay örgüsüne ve kahramanlara yoğunlaşmadır bu. Suretin, yani şeklin ve dış görüntünün etkisinde kalmaktır. Mevlânâ bir hikâyeyi belirli bir amaç için anlatırken, anlaşıldığına göre dinleyicilerin hikâyedeki olaya ve şahıslara takılıp kaldığını görünce “Dinleyicinin, hikâyenin dış yüzünü dinlemeye yönelmesi nedeniyle hikâyenin ma­nasının anlatılmasının engellenmesi” başlığı altındaki şu açıklamaya gerek duymuştur:

Şimdi dinle; ne engel oldu? Galiba dinleyicinin gönlü başka yere gitti.

Gönlü konuk sûfîye doğru gitti; boynuna kadar bu sevdaya battı.

Durumu açıklamak için bu söyleyişten o hikâyeye dönmek gerekli oldu.

Ey aziz! Sûfîyi o suret sanma. Çocuklar gibi ne zamana kadar ceviz ve kuru üzüm?

Ey oğul! Bizim cismimiz ceviz ve kuru üzümdür. Sen adamsan bu iki şeyden vazgeç.

Sen geçmezsen, Hakk"ın ikramı seni dokuz kat gökten geçirir.

Şimdi hikâyenin suretini dinle, ama dikkat et! Taneyi samandan ayır.xxxii

Suret de önemlidir. Çünkü kılavuzluk yapar ve öze götürür. Hikâyeler de manaya, gerçek bilişe aracı oldukça önemlidir:

Bunu bırak, hikâyenin suretini al; inci tanesini bırak, sen buğday tanesini al.

İnciye yol yoksa dikkat et, buğday al; ona doğru yolun yoksa bu ta­rafa sür.

Zahir/dış görüntü eğri uçsa da zahirini al; sonuçta zahir, içe doğru götürür.

Her insanın ilk durumu bizzat surettir, daha sonra can; o da huy güzelliğidir.

Her meyvenin öncesi suretten başka nedir? Ondan sonra lezzet; o da onun manasıdır.xxxiii

Dolayısıyla anlatılan hikâyeler doğruluklara ışık salmak içindir, kılavuzluk içindir. Hikâyenin gerçek veya uydurma olması önemsenmemelidir. Bu nedenle olay örgüsü, kahramanları, yer ve zaman dikkat edilecek ve doğruluğu tartışılacak hususlar değildir.

این حکایت نیست پیش مرد کار وصف حال است و حضور یار غار

Bu, iş adamının önünde hikâye değildir, hâli anlatmaktır; mağara ar­kadaşının hazır bulunmasıdır.xxxiv

درکلیله خوانده باشی لیک آن قشر قصه باشد و این مغز جان

Kelile"de okumuşsundur; ancak okuduğun hikâyenin kabuğudur; buysa, canın özü.xxxv

هزل تعلیم است آن را جد شنو تو مشو بر ظا هر هزلش گرو

Hezl/şaka, -bir şey- öğretmektir; onu ciddiyetle dinle; sen şakanın zahirine rehin olma.xxxvi

Mesnevî"deki şu ara başlık çok açıklayıcıdır:

Açıklama: Anlatılan, hikâyenin suretidir. Anlatılan, bu suret avcılarına ve on­ların tasvir aynasına layık olan bir surettir. Bu hikâyenin hakikatinde bulunan kutsallıktan dolayı söz, bu indirgeme­den utanır ve utançtan başını, sakalını ve kalemini kaybeder. Akıllıya, işaret yeter.xxxvii

Ancak kavramaya engel olabilen olay örgüsü ve kahramanlar, aynı zamanda özü elde etme aracıdır. Aracıdan yararlanmak, ona takılıp kalmamak gerekir. Bu anlatış bir üslup ve yöntemdir. Rumuzlu anlatışın yararları vardır. Mevlânâ bu konuda örneğini açıklamaktadır:

Hak, övülenleri uygun olmayan kişiden gizlemek için bu hikâyeleri ve örneği -usul- koymuştur.xxxviii

Bir hikâyede ikna etmek için kendi kendisine, canına şöyle demektedir:

Ona dedim: “Sevgilinin sırrının gizli olması, daha hoştur. Sen bizzat hikâyenin içindekine kulak ver.

Dilberlerin sırlarının, başkalarının hikâyesinde anlatılması daha hoştur. xxxix

Anlatmada ve anlamada zorluklar vardır, bunları aşmak için samimiyet ve çaba gerekmektedir. Mevlânâ bu müşkül durumu ikna edici ifadelerle ortaya koymaktadır:

گر بکوید زان بلغزی پای تو ور نگوید هیچ ازآن ای وای تو
ور بگوید در مثال صورتی برهمان صورت بچفسی ای فتی

Söylerse, ondan dolayı ayağın kayar; ondan hiçbir şey söylemezse, eyvah sana!

Ey yiğit! Örnek olarak bir şekil söylense, hemen o şekle yapıyorsun.xl

Yapılması gereken açıktır, Mevlânâ"nın ifadesiyle:

چند بازی عشق با نقش سبو بگذر ازنقش سبو رو آب جو

Ne zamana kadar testinin suretiyle aşk oynayacak­sın? Testinin suretini geç, su ara.xli

Mevlânâ"nın bir hikâyeye başlarken yer verdiği şu beyit, hikâyelerdeki kahramanların ve olayların gerçek olup olmayışı veya tarihi bilgilerle uyuşup uyuşmadığının önemsenmemesi gerektiğini açıklamaktadır:

یک فسانه راست آمد یا دروغ تا دهد مرراستیها را فروغ

Doğruluklara ışık vermesi için doğru veya yalan bir hikâye hatıra geldi.xlii

Çünkü hikâyelerin mana ve öz olarak yaşanan gerçeklerle ilişkileri vardır. Mevlânâ"ya göre yaşananları tanımlamak ve yorumlamak için, yukarıda işaret edildiği gibi hikâyelerden yararlanmak gerekir. Bu amaç ihmal edilerek hikâyedeki kahramanların ve olayların gerçeklik açısından tartışma konusu yapılmasının yararı yoktur. Hatta bu yaklaşım ve bu tür tartışmalar, çoğu zaman gerçek sorunların dikkatlerden kaçmasına sebep olmaktadır.

Mevlânâ, anlatılan hikâyeye “Bu hikâyeyi çiz, çünkü yalan ve yanlıştır”xliii diyenin anlayışını ve tavrını şöyle resimleştirmektedir:

Ey âciz! -Meryem- onu ne içten ve ne dıştan görmediyse de, hikâyeden mana al.

Efsaneler dinleyip, Şîn harfi gibi nakşına yapışmış olan kişiye benzer olma.

O diyordu: “O dilsiz Kelile, anlatması olmayan Dimne"nin sözünü nasıl duyar?

-Ayrıca- birbirinin dilini bildilerse beşer, konuşma olmadan onu nasıl anladı?

O Dimne, aslan ve öküz arasında nasıl elçi oldu ve her ikisine efsun okudu?

Akıllı öküz, nasıl aslanın veziri oldu? Fil, ayın aksinden nasıl korktu?

Bu Kelile ve Dimne, bütünüyle iftiradır; yoksa karga leylekle nasıl boy ölçüşür.xliv

Mevlânâ, bu bakışın ve yanlış değerlendirmenin sahiplerine doğru yöntemi şu şekilde göstermektedir:

ای برادر قصه چون پیمانه ایست معنی اندروی مثال دانه ایست
دانۀ معنی بگیرد مرد عقل ننگرد پیمانه را گر گشت نقل
ماجرای بلبل و گل گوش دار گرچه گفتنی نیست آنجا آشکار

Ey kardeş! Hikâye bir ölçü kabı gibidir, içindeki mana da tahıl tanesi gibi.

Akıllı kişi mana tanesini alır, götürülse de ölçü kabına bakmaz.

İçerisinde açık bir konuşma yoksa da bülbül ile gülün macerasına kulak ver.xlv

Mevlânâ"ya göre hikâyeden yararlanıp günlük hayata özellik kazandırmak bu bakışla mümkündür. Hikaye anlatmak veya dinlemekten amaç, suretin kılavuzluk ettiği manaya ulaşmak olmalıdır. Aksi taktirde hikâyelerin içerdiği gerçeklik günümüzden ve şahsımızdan uzaklarda kalacak ve olgunlaşma yolunda insanları aydınlatmayacaktır. Mevlânâ bir örneğinde dikkatleri bu noktaya çekmekte ve dinleyicileri somut gerçeklerle baş başa bırakmaktadır:

Bu hikâyeler öncelerde olmuştur diye Musa"yı anış gönüllere bağ olmaktadır.

Musa"yı anış, gizlemek içindir; ama Musa"nın nuru senin için hazırdır. Ey iyi adam!

Musa ve Firavun senin varlığındadır; bu iki düşmanı kendinde ara­malısın.xlvi

Mevlânâ bu son örnekte görüldüğü gibi bireyleri yaşanan anla ve olaylarla gerçekçi bir şekilde ilgilenmeye davet etmektedir. Ona göre bireysel ve sosyal sorunlar, bu gerçekçi tutumla çözümlenebilir.

Sonuç olarak Mesnevî hikâyeleri Mevlânâ"nın burada ortaya konan bakış açısıyla değerlendirilmelidir. Farklı tutumlarla Mesnevî hikâyeleri için oluşturulan yargılar, sahiplerinin metni yorumlama üslubuyla ilgili görülmelidir.

****

* Kıbrıs Yakın Doğu Üniversitesi Rumi Enstitüsü tarafından düzenlenen “Rumi Alimlerinin Sempozyumu (Birinci Uluslararası Buluşma, 16-17 Aralık 2004)”nda sunulmuştur.
i B. Furûzânfer, Ehâdîs ve kasas-ı Mesnevî, Yeni düzenleme Huseyn-i Dâvûdî, Tahran, 1381ş. (Eserin sonunda ayrıntılı indeksler bulunmaktadır); Ziyâu"ddîn-i Seccâdî, Ferheng ve temeddün-i Îrân der Mesnevî, Yağma, sayı 303 (s. 113-118), yıl 1353 ş., s. 114.