III. ULUSLARARASI MEVLÂNA KONGRESİ    

MESNEVİ"YE GÖRE KONYA"DA YAŞAM (MİLLETLER - MESLEKLER)

Yrd. Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER*

900 yılı aşkın bir zamandır Türk-İslâm yurdu olan Konya, en parlak çağını 1097"den sonra Selçuklara başkent olduğu dönemde yaşamıştır. Bölgenin en emin mekanı sıfatıyla Dârü"l huzûr olarak adlandırılan Konya, Selçuklular öncesi var olan Hıristiyan yerli halkla birlikte yeni gelen İslâmî topluluklara kucağını açmış ve büyük bir metropol olarak XIII. yüzyılda nüfusu Selçuklular Dönemi"ndeki en üst derecesine ulaşmıştır. Bu nüfus artışındaki en büyük sebeplerden biri; askeri ve idari görevlerle buraya gelen yöneticiler ve çevresi; diğeri ise iş bulma amacıyla aileleriyle Konya"ya yerleşen Türkmenlerdir. Yine bu amaçla gelen az sayıdaki¹ Ermeniler ve Frenkler de mesleklerini icra etmek için buraya gelmekteydi. Konya"ya yerleşenlerin haricinde çeşitli millet ve meslek guruplarından insanlar da yoğun bir şekilde şehre girip çıkıyor ve ticaret yapıyorlardı².

Bütün bunlarla birlikte Sultan I. Alâeddin Keykubad"ın (slt. 1211-1236) ilme ve san"ata verdiği önem neticesinde çok sayıda bilim adamı, edebiyatçı ve san"atçı da Konya"ya gelmiş, şehirleşme yönünden gelişen Konya"yı kültür alanında da yüzyıllara damga vuracak şekilde zenginleştirmişlerdir. Bu gelişler genellikle Moğol istilasından kaçan Mâverâünnehir, Horasan ve İran bölgesi âlimlerinin Konya"yı sâkin ve emin bir yer olarak görmelerinden dolayı olmakla birlikte; Mevlâna"nın babası Bahâeddin Veled gibi bizzat Sultan Alâeddin Keykubad"ın daveti üzerine Konya"yı şereflendirenler de vardı (3 Mayıs 1229?)³.

Bütün bu gelişmeler neticesinde Konya ve Anadolu"da 1192-1236 yılları arası tam bir millî birlik kurulmuş Bizans"tan yeni alınan bu topraklar ana vatan yapılmak amacıyla medreseler, camiler, köprüler ve kervansaraylarla donatılmıştır⁴. Mevlâna"nın dönemine gelindiğinde ise Konya, şehirleşme ve savunma sistemi açısından yeniden gözden geçiriliyor; şehrin genişlemesi ve Moğol tehdidi de göz önünde bulundurularak surlar genişletilmek ve yeniden yapılmak suretiyle emniyeti sağlanmaya çalışılıyor; yeni semtler, çarşılar, pazarlar, hanlar, eğitim kurumları ve hastaneler oluşturuluyordu⁵.

Bu şekilde Mevlâna"nın olgunluk ve eser verme zamanlarında Konya %10"u gayr-i Müslimlerden oluşan ve İran, Arap, Hintli, Azerbaycan ve özellikle çoğunluğunu Türk unsurunun oluşturduğu⁶ 60 bine yakın Müslüman nüfu-suyla; her bir meslek grubunun ayrı bir semtte kurulduğu organize esnaf dükkanlarıyla, birkaç ayrı yerde kurulan pazarlarıyla, çeşitli tarikatlara mensup zâviye ve hânkâhlarıyla, 7 büyük cami ve 300"ü aşkın mescidiyle⁷, hastane ve kütüphaneleriyle gelişmesini tamamlamış bir şehir görünümündeydi. Bunun yanında Ekberiyye, Evhadiyye, Bektaşilik, Kalenderiyye ve Ahîlik gibi fikrî zümrelerin de yoğun olarak hâkim olduğu tarikatlar İslâmî kesimlerden çeşitli insan gruplarını etrafında toplayarak şehrin dinî ve kültürel misyonunu da ellerinde bulunduruyorlardı⁸. Mevlâna"nın saray ve halk nezdinde itibarının artması ve O"nun Hakk"a yürümesinden sonra oğlu Sultan Veled ve çevresindekilerin Mevlevilik Tarikatı"nı tesis etmeleriyle de Anadolu ve Konya"nın kültür temsilciliği büyük ölçüde Mevlevîlerin eline geçecektir.

Prof. Dr. Neşet Çağatay, Hz. Mevlâna"nın Konya"da saray ve aydınlar arasında, Ahi Evren"in Kayseri ve Kırşehir"de sanatkârlar arasında, Hacı Bektaş-ı Veli"nin Kırşehir ve yöresinde halk arasında ve yarım asır kadar sonra yaşayan Yunus Emre"yi de Halk ve Tekke Şiiri sahasında en zor dönemlerde Türk halkının moralini yükselttiğini, Türk kültür ve edebiyatını koruyarak geliştirdiğini özenle vurgular⁹. Bu tespit bizce de gerçek -fakat Mevlâna"nın sadece sarayda değil halkın arasında da sürekli bulunduğunu, müritlerinin çoğunluğunu avam kesiminden insanların oluşturduğunu eklemek şartıyla- "âdil" bir değerlendirmedir.

Mevlâna"nın yetişip, içindeki siyasî ve sosyolojik etkilerle eserlerini verdiği Konya"nın genel ortamını bu şekilde yansıttıktan sonra bildirimizin asıl konusuna geçiyoruz.

Mesnevî bilindiği gibi Mevlâna ile birlikte anılan ve genelde hikayeler yoluyla, sık sık da gerek mâna ve gerekse iktibas yoluyla Âyet ve Hadislerden deliller getirerek öğütlerini içeren didaktik bir eserdir. Eser her ne kadar yüzyıllardır bu özelliğiyle tanınıp sevilse ve hattâ İslâmî edebiyatın bir öz"ü olarak nitelendirilse de bu özelliğinden daha başka birçok vasıflarıyla da dikkati çekmektedir.

Bunlardan biri de Mevlâna"nın kendinden önceki olaylardan bahsetmesinin yanı sıra kendi çağı insanlarının yaşadığı dönemin sosyal ve kültürel olaylarını yansıtmasıdır. Mesnevî"nin beyitleri dikkatle ele alınıp incelenirse XIII. yüzyıl Anadolu"sunun ve bilhassa Konya"nın hangi tür insanları barındırdığı, ne yiyip ne içtikleri, değer yargıları, hangi araç-gereçleri kullandıkları, ne gibi bitkiler yetiştirdikleri, icra ettikleri meslekler ve eğitim safhaları gibi konular birinci ağızdan ortaya çıkacaktır. Mevlâna"nın bu nakilleri, şüphesiz kulaktan duyma değil, onun sürekli olarak halkla iç içe olmasından, çarşı-pazarda sıkça dolaşmasından dolayı bire bir gözlemlerden oluşmaktadır. İşte Mesnevî birçok özelliğinin yanı sıra bu vasfıyla da tarihin bir bölümünü yansıtma misyonunu yerine getirmektedir.

Şimdi Mesnevî"deki konumuzla ilgili beyitleri ana başlıklar halinde kısa değerlendirmeler ve bazı tespitlerle aktarmak istiyoruz:

A- MİLLETLER

Mesnevî"de değişik ırklardan insanlar zikredilmekte ve bazen de dikkat çekici özellikleri vurgulanmaktadır. Mevlâna"nın Anadolu"ya gelmeden önceki dönemini ve eğitimi için gittiği Halep ve Şam"ı saymazsak hemen hemen hayatının tamamına yakını Karaman ve özellikle Konya"da geçmiştir. Onun eserinde bahsettiği bu milletleri büyük bir ihtimalle başkent Konya"da görmüş ve gözlemlemiş olduğu ihtimali yüksektir. Bu da bize o dönemdeki Konya"daki (ve belki de çevresinde) insan guruplarının çeşitliliği hakkında önemli bir kaynak niteliğindedir. Mevlâna da eserinin VI. cildindeki;

“ Hintli, Kıpçak, Rum ülkesinin halkı ve Habeş;

hepsi de mezarlarında hoş bir halde aynı renktedir”¹⁰

beyitinde millet ismi vermeden Anadolu insanını "Rum halkı" olarak anmaktadır.

Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu milletler ve eserde yer alan özellikleri birkaç cümleyle şu şekildedir:

1-  Türk: "Güzel ve beyaz yüzlü" olarak nitelendirilir; zenci ve Hintlinin zıddı olarak gösterilir¹¹. Türk"ün nârası karşısında aslanların bile titrediği¹², savaşmanın Türklere ait bir özellik olduğu vurgulanır¹³. Bazen at üstünde maharetler sergilediği, hendeklerden atladığı ve adeta gökyüzüne çıkacak gibi at sürdüğü tavsif edilir¹⁴. Bazen de Hak kapısından ayrılmayan Türk"ün yaşadığı müddetçe ülkesiz, vatansız kalmayacağı dile getirilir¹⁵. Yine Bulgar Türkü, Katu Türkü¹⁶, Oğuz Türkü¹⁷, çadırlarda kalan cömert Hıta Türkü¹⁸, Kıpçak Türkü¹⁹ Mesnevî"de geçen Türk boylarıdır.

2-  Rum: Mesnevî"de "Rum halkı" olarak çeşitli toplumlar kastedilmekte ve Anadolu"daki insan gurupları vurgulanmaktadır²⁰. Bazı beyitlerde ise sadece "Rum" olarak geçmekte ve Anadolu"nun İslâm öncesi yerli Hıristiyan halkı işaret edilmektedir²¹. Bu tür beyitlerde Arap, Acem, Türk, Kürt ve Rum kelimeleri yan yana kullanılmakta ve ırklar vurgulanmaktadır²². Ayrıca bir yerde de Türk, Kürt, Rum ve Arap tellallarından bahsederek, bu insanların kendi dillerinde tellallık ettiğinden söz eder²³. Yine II. cilddeki meşhur "üzüm satın alma" hikâyesinde Acem, Arap, Türk ve Rum dört arkadaş zikredilmekte ve üzüm kelimesi her milletin kendi diliyle nakledilmektedir²⁴.

3-  Acem, Arap, Hintli, Kürt: Belirgin bir özelliklerinden bahsedilmeyen bu milletler de yer yer Mesnevî"de geçen topluluklardır²⁵.

4- Moğollar: Mesnevî"de ancak birkaç beyitte geçen bu topluluğun da "hilekâr" özelliğine dikkat çekilir²⁶. Ayrıca bir beyitte Moğol askerlerinin hastalanan yakınları ölmesin diye havaya ok fırlattıkları belirtilir²⁷.

Mevlâna eserinde bu ırklardan bahsederken²⁸ zaman zaman dinî inançları da zikrederek çokça kullandığı Müslüman ve Mü"min kelimelerinin yanında nadiren de Mecusî, Yahudi²⁹, Hıristiyan (papaz)³⁰ kelimelerine yer verir. Bazen de Yahudi, Müslüman ve Hıristiyan"ı yol arkadaşı yaparak hikâyesine malzeme edinir³¹.

B- MESLEKLER³²

Konya başkent olması nedeniyle birçok meslek gurubunu barındıran³³, çeşitli bölgelerden buraya gelenlerin işyeri açıp sanatlarını icra ettikleri bir kent haline gelmişti. Mevlâna da Mesnevî"sini oluştururken çeşitli vesilelerle bu meslek sahiplerine değinir³⁴; yeri geldikçe demirciden, sarraftan, kasaptan, debbağdan (derici), kunduracıdan, terziden, hamaldan, değirmenciden, çıkıkçıdan bahseder. Bazen de ayrıntıya girerek bu esnafların ne tür iş elbisesi giydiklerini bile dile getirir³⁵. Ayrıca köylülerin ürettiklerini getirip sattıkları "köylü pazarı"ndan³⁶ bize haberler verir. Esnafların sabahları rızk elde etmek için koşa koşa dükkâna gittikleri³⁷, kâr ümidiyle çarşı-pazara ümit bağladıkları³⁸, bu nedenle de kendisi için çalışıyor gibi görünen bu insanların dünyanın bir düzene girmesini sağladıkları³⁹ Mesnevî"de vurgulanan temalardandır. Mevlâna birçok konuda olduğu gibi burada da sufiyâne bir mesaj verir ve şöyle der:

“Ey iki gözünü de dükkâna dikip ümidini oraya bağlamış adam; kendine gel, camiye git de rızkını Allah"tan iste!”⁴⁰

Mesnevî dikkatle incelenir, öğretici yönleri ve kime hitap ettiği iyi tahlil edilirse Mevlâna"nın her seviyeden insan için bir takım öğütlerde bulunduğu ortaya çıkar. Bu bölümle ilgili olarak da sanat öğrenecek kişiye hitapla şu tavsiyelerde bulunur:

“Bilgi sözle, sanat işle öğrenilir.”⁴¹

“Ey akıl sahibi, sanata çalış; fakat o sanatı ehlinden, kerem sahibi ve temiz bir kişiden öğren!”⁴²

Mevlâna, sanat öğrendikten; yada öğrendiğini sandıktan sonra ise esnaf adaylarına şu öğütlerde bulunur:

“Ticarette olgunlaşmadıysan yalnız başına dükkân açma; yoğrulup kemâle erinceye dek birinin hükmü altına gir!”⁴³

“Ustana danışmadan açtığın o dükkân bil ki, kokmuş bir dükkândır...”⁴⁴

Mevlâna bir başka beytinde de usta hangi yönüyle tanınmış meşhur olmuşsa onun yetiştirdiği çırağın da aynı yönde tanınacağını belirterek⁴⁵ usta-çırak silsilesinin önemini vurgular.

Mesnevî"de Adı Geçen Meslek Dalları ve Özellikleri:

(Alfabetik Sırayla)

1-  Attâr: Şeker kamışından şeker yapıp taş dirhemle tartarak satar; helva da bulundurur⁴⁶. Helva da genelde çocukların çok sevdiği bir yiyecektir⁴⁷.

2-  Ayakkabıcı ve Tamircisi: Tahta kalıplar aracılığıyla güzel derilerden ayakkabı yapar⁴⁸, geçiminden artan parayla sermayesini ilerletir⁴⁹. Ayakkabıcılık sabır gerektiren bir meslektir⁵⁰. Tamirciler ise ayakkabı imal etmez, sadece tamirat işiyle uğraşır⁵¹.

3-  Bahçıvan: Bahçenin⁵² güzelleşmesi ve daha iyi meyve alınabilmesi için bahçedeki yaban otlarını temizler, fazla dalları budar⁵³. Özellikle meyve veren ağaçlarla ilgilenir, gözleri gibi korur⁵⁴. Elma⁵⁵ vs. yetiştirir.

4-  Bakkal: Tespit edebildiğimiz kadarıyla Mesnevî"de bir kere geçen ve çok sevdiği papağanıyla Mevlâna"nın hikâyesine konu olan bakkal; burada gülyağı satan ve zaman zaman papağanını bekçi olarak dükkânına bırakan bir kişidir⁵⁶.

5-  Bekçi: Geceleri dolaşıp elindeki sopayla insanları korur; ama ülkede adalet yoksa onların koruması işe yaramaz. Çünkü halkın gerçek koruyucusu adalettir⁵⁷. Bekçi ayrıca sokaklarda başı boş gezen divane insanları evlerine gönderir⁵⁸; uyuyanların emniyetini sağlar⁵⁹. Padişahın nezdinde özel bekçilik yapanlar da vardır⁶⁰.

6-  Berber: Mesnevî"de herhangi bir özelliği belirtilmez; dükkânlarında saç ve sakal tıraş ederek mesleklerini icra ederler⁶¹.

7-  Büyücü: Genelde Babil"de öğrenilir⁶². Temelinde gaflet ve kâfirlik yatar⁶³. Bazen Pazar yerlerinde halkın arasında icra edilir, insanlar kandırılır⁶⁴; bazen de bir sofranın başında pirinçle dolu sahan akreplerle dolu olarak gösterilir⁶⁵. Yine sihir vasıtasıyla çirkinler güzel, güzeller çirkin gösterilir⁶⁶; eşlerin arasını açmak isteyen bazı düşmanları da bu yöntemle karı-kocayı birbirlerine çirkin göstererek ayırırlar⁶⁷.

8-  Çamaşırcı-Kumaşçı: Çamaşırcı hazır dikilmiş elbiseler satar⁶⁸. Kumaşçı ise demirden yapılmış metreyle (arşın) ipek vb. kumaşları ölçerek satar⁶⁹; bunu yaparken de malını övmekten geri durmaz⁷⁰. Kumaşçı dükkânına gelen bazı müşteriler ise sadece vakit geçirmek için buraya gelir, o kumaş-bu kumaş bakar durur; epey bir oyalandıktan sonra da hiçbir şey satın almadan çıkar gider⁷¹. Mevlâna burada dükkân sahibine tavsiyelerde bulunarak böyle müşterilere de iyi davranılması gerektiğini, bu usûlün dinimizde de olduğunu vurgular⁷².

9- Çamaşır Yıkayıcısı: Belli bir mahallede çamaşır-bez yıkarlar⁷³, biri
yıkarken diğeri durular⁷⁴; sonra güneşe asıp kuruturlar⁷⁵.

10-  Çiftçi: Genellikle buğday eker⁷⁶, hasat vakti gelince de rüzgârın yardımıyla harman yerinde savurarak buğdayı samandan ayırır⁷⁷.

11-  Çoban: Sürünün etrafında dönüp dolaşarak hayvanları korur, gözcülük eder⁷⁸. Zaman zaman sürüden uzaklaşsa bile sorumluluğunu bilir ve otluyorlar mı, bir tehlikeye mi düştüler hemen anlar⁷⁹. Bazen de hayvanlara kızıp bağırsa bile bu bağırışı onları korumak içindir; çünkü sahiplendiği bu hayvanları çok sevmektedir⁸⁰. Mevlâna"ya göre; sahiplenme açısından Peygamber (S.A.V.) de sürü misali halka çobandır, onları sürer durur⁸¹. Ayrıca Mesnevî"de bir çoban ile Musa (A.) hikâyesine de yer verilir⁸².

12-  Dadı: Genellikle bebeklerin emzirilmesi ve yetişmesi için belli bir süreliğine tutulur⁸³, fakat çocukların asıl ihtiyacı "ana"dır⁸⁴; çünkü çocuğun dadıdan beklentisi sadece "süt"tür⁸⁵. Anne ve dadı çocuğu emzirme isteğiyle onun uyumasına dahi sabredemezler⁸⁶; tabi ki, çocuk da fayda gördüğü dadısıyla kavga etmemelidir⁸⁷.

13-  Debbâğ (Derici): Keskin ve acı ilâçlar kullanarak ham deriyi işler, kokusunu giderir ve rutubetten bozulmasını engeller⁸⁸. Debbâğlar mesleklerini yaparken iş elbiseleri oldukça kirlenir, kötü görünürler; fakat gerçekte onlar zengin insanlardır⁸⁹.

14- Değirmenci: Konya"da genellikle su ile çalışan değirmenler vardır⁹⁰. Değirmenlerde buğday gibi tahıllar öğütülür⁹¹. Dükkanlarda ekmek yapılarak satılır⁹². Bazı değirmenlerde de beygir kuvvetiyle susamdan yağ çıkarılır; kuyudan su çıkarmak için de bu yöntem kullanılır⁹³.

15- Demirci: Ocak vasıtasıyla demiri kızdırır ve çekiç aracılığıyla ona şekiller verir⁹⁴. Mevlâna bu konuda da insanlara öğüt vermeyi ihmal etmeyerek teşbih yoluyla tok bedeni ıslah etmeyi, soğuk demiri dövmeye benzetir ve bunun da fayda vermeyeceğini söyler⁹⁵.

16- Dilenci: Yol üstlerinde durarak kendilerini kör, sakat veya hastalıklı gibi gösterirler ve bu şekilde halkın acımalarına sebep olarak onlardan para isterler⁹⁶. Bazıları da Allah"ın adını anarak insanlardan yardım isterler. Bu tür dilenciler de saman karşılığında Mushaf taşıyan eşeğe benzerler⁹⁷. Bazı dilenciler de kapı kapı dolaşarak ekmek, nane, kepek vb. yiyecekler isterler⁹⁸.

17- Doktor: Mesnevî"de en çok geçen mesleklerdendir. İdrar, nabız ve kana bakarak hastalığı teşhis ederler⁹⁹; çünkü sebep bilinmedikçe tedavi güçleşir¹⁰⁰. Her hastalığın mutlaka bir tedavisi vardır¹⁰¹; ama kaza ve kader önünde doktor aptallaşır, ilâçlar da tesir etme konusunda yolunu kaybeder¹⁰². Bütün bunlarla birlikte hasta olmazsa tıp "sanatının" güzelliği görünmez¹⁰³. Perhiz ve açlık da ilâçların padişahıdır, çünkü bütün hastalıklar perhizle iyileşir; aç iken ilâç daha iyi tesir eder¹⁰⁴.

Mevlâna"ya göre; Allah, insana topallık, yassı burunluluk, körlük gibi çaresiz illetler vermiştir; ama ağız, yüz çarpıklığı yahut baş ağrısı gibi bazı illetler de vermiştir ki, bunların çaresi vardır. Allah ilaçları insanlara iyilik vermek için yaratmıştır. Hastalıkların tedavisine bakmak saçma değil, gerekli olan bir şeydir. Hastalıkların çoğunun tedavisi vardır; fakat üstüne düşmek araştırmalar yapmak gerekir¹⁰⁵. Mevlâna, bu dünyalık hastalıkları nasıl hekimler tedavi ediyorsa Ahirete ait hastalıkların tedavisini de Hz. Peygamber (S.A.V.)in üstlendiğini söyleyerek iki şeyin birbirinin zıddı olduğunu belirtir. Çünkü bu dünyalık bedenin sıhhate; Ahirete hazırlanacak bedenin ise eziyete ihtiyacı vardır¹⁰⁶.

Yine beden doktorlarıyla, "mâna ehli" gönül doktorlarını kıyaslayan Mevlâna eserinde şu beyitlere yer verir:

“Biz başkasıyız, insanın hastalığını nabzına bakarak anlayan hekimler başka.

Biz, gönle aracısız bakarız; bizim görüşümüz anlayış bakımından pek yücedir.

O kişiler, insanı gıdalarla, meyvelerle doyuran, kuvvetlendiren tabiplerdir. Hayvanî can, onların tedavisiyle kuvvet bulur, yaşar.

Biz ise, iş ve söz doktorlarıyız; bize ululuk nurunun ışığı ilham vermektedir.

O doktorlar, hastanın idrarına bakar hastalığını öyle anlar. Bizim delilimiz ise Allah"ın vahyi, ilhamıdır; hastalığı bununla anlarız.

O doktorla müneccim, sana verdikleri haberi zanla, şüpheyle (tahmin üzerine) veriyor. Halbuki biz açıkça görüyor ve söylüyoruz.

Kimseden ücret istemiyoruz; ücretimiz noksanlardan münezzeh olan Allah"tan gelir.”¹⁰⁷

18-  Dokumacı: Herhangi bir özelliğinden bahsedilmez; bir yerde mesleğine önem verme bakımından “çulhacılığı kâbe edinmiştir” deyimiyle târif edilir¹⁰⁸.

19-  Ebe: Doğum sancısı tutan gebelerin bebeklerini dünyaya getirmesi için yardımcı olur. Eğer "sancı" yoksa çocuğun doğmasına imkân olmadığını belirtmesiyle de "kurtuluş"un eziyet çekmede olduğunu îma ederek remiz yollu nasihatler de verir¹⁰⁹. Yine doğum ağrısı gebeye derttir; ama çocuk için "zin-dandan kurtulma"dır. İşte bu sebepten gebe çektiği acıdan ağlar, sızlar; çocuk ise kurtuluş vakti geldi, diye güler¹¹⁰. Doğum sancısı insanların düştüğü sıkıntılı anlara da benzetilir¹¹¹.

20- Ekmekçi: Değirmenden aldığı unları ekmek yapar¹¹². Bu işi yaparken de bazen yumuşak bir hamur kullanır, bazen de sert. Bu hamurları "şak şak" diye elinde oynar, tahtanın üzerinde iyice şekillendirir, tuzunu ekler ve tandırda veya fırında pişirir¹¹³. Bu pişirilen ekmek de insanların sabredemeyeceği bir besindir¹¹⁴ ve sofraları bezer, güzelleştirir¹¹⁵.

21- Hacamatçı: Yara olan yeri deşmek veya kan almak gereken durumlarda çağrılır. Hekimler bu işi yapmaz¹¹⁶. Eğer bu yaralar deşilip temizlenmez de üzerine merhem konarak tedavi edilmeye kalkılırsa hastalık ilerler¹¹⁷. Bazen çocuklar da hacamatçıya ihtiyaç duyar. Anne-babası çocuklarının acı çekeceğini bilerek hacamatçıya para verir ve âdeta çocuklarının "eziyet"ini isterler; ama bu eziyet onların kurtuluşu içindir. Bunu bilmeyen çocuklar ise hacamatçının neşterinden korkar ve titrer dururlar¹¹⁸. Kan aldırmanın sünnet olduğu, hücrelerinin yenilenmesi bakımından sağlığa iyi geldiği de kültürümüzde yaygın bir gelenektir¹¹⁹.

22- Hamal: Yük alabilmek için birbirleriyle kıyasıya yarışırlar; “Sen taşıyamazsın, ben daha iyi taşırım” diyerek düşük bir para karşılığında ağır yüklere talip olurlar.¹²⁰

23- Hamamcı: Güneşte kurutulmuş tezeklerle ısıttığı hamamda insanların temizlenmesine katkıda bulunur; ama külhandaki işi dolayısıyla kendisinin yüzü ve elbisesi kirlenir. Mevlâna yukarıdaki örneği kullanarak; para biriktiren zenginleri bu külhana tezek taşıyan hamamcıya, takvâ sahiplerini de bu tezeklerle ısıtılan hamamda yıkanıp temizlenen ve arı-duru hale gelen saf insanlara benzetir¹²¹. Ayrıca Mesnevî"nin V. Cildinde hamamda çalışan Nasuh adlı bir tellâğın hikâyesine de yer verilir¹²².

24- Hasırcı: Kamışları yere sererek aralarını örmek suretiyle hasır imal ederler¹²³.

25- Hattat: Özene bezene güzel yazılar yazar. Amacı sadece yazısının güzelliğini sergilemek değil onun okunmasını da sağlamaktır¹²⁴.

26-  Hırsız: Gündüzü sevmez, geceyi ister. İnsanlar uyuduktan sonra işini icraya koyulur¹²⁵; alışkanlık haline getirdiği bu mesleğini genellikle gece yarısı evlere girerek icra eder¹²⁶. Bazen de elbise¹²⁷ veya dükkândan turp dahi çalar¹²⁸. Her suçun bir cezası vardır; hırsızlığın cezası da dar ağacı bile olabilir¹²⁹.

27-  Kadı: Allah"ın vekilidir; O"nun ilâhî adaletinin gölgesidir. Allah için mazlumların haklarını almak amacıyla ceza verir; kişisel çıkarı için değil. Hattâ sopa cezası verdiği birisi bu cezasını çekerken ölürse Kadı"nın herhangi bir suçu olamaz; çünkü o, Allah için hüküm vermiştir¹³⁰. Ama bazı kadılar da vardır ki, bilgili ve iyi insanlar oldukları halde "boğazları" yüzünden rüşvet yerler ve kendilerini rezil ederler¹³¹.

28-  Kalpazan ve Sahte Para: Demirden yapmış oldukları, sahte paraların üzerine gümüş sürüp, padişahın adını nakşederek insanları kandırırlar¹³². Bazen de bakırı çeşitli işlemlere tabi tutarak (kimya-iksir) altın para haline getirirler. Bu sahte para her ne kadar parlak olsa da ateşe tutulunca kararır ve gerçeğinden o şekilde ayırt edilir¹³³. Bazen de bunun tersi yapılır. Gerçek altın parayı, yağmadan kurtarmak için üzerini karartırlar¹³⁴. Sahte parayla gerçeğini ayırt edebilmek için ayrıca mihenk denilen bir taş (?) kullanılır¹³⁵. Mevlâna Mesnevî"sinde kullandığı birçok araç-gereç gibi sahte parayla gerçek parayı da sık sık kullanılır ve yine sufiyâne bir anlatımla para gerçek olsa dahi bu dünyanın işini gördüğü için "sahte"dir, geçicidir¹³⁶.

29-  Kasap: Kuzu, koyun gibi küçükbaş hayvanları keserek derisinin içine hava üfürmek suretiyle yüzer ve etini satar¹³⁷. Bazen de sığır keser¹³⁸. Toplu olarak bir merkezde¹³⁹ mesleklerini yapan kasapların pazarında, bazen kesilmiş yüz binlerce kelle bile olabilir¹⁴⁰.   Etleri satırla doğrayıp¹⁴¹ tartarak satan kasaplar, hayvanların ağır gelmesi için de kesmeden önce onları çokça beslerler¹⁴².

30- Kerpiççi: Bilindiği gibi Konya evleri son 40-50 yıla gelinceye kadar genelde kerpiçten yapılmadaydı. Mevlâna"nın döneminden günümüze kadar gelen bu gelenek, teknolojik gelişmelerle yerini betonarme dediğimiz binalara bırakmış ve o dönemden günümüze kadar gelen kerpiççilik mesleği de tarihe karışmıştır. Kerpiç, Mesnevî"de anlatıldığı gibi dört tahta kalıbın belirli ölçülerde çakılması ve toprak ve suyun karışımından elde edilen çamurun içine dökülmesiyle imal edilir¹⁴³ ve güneşte kurutulduktan sonra tuğla-briket gibi inşaatta kullanılır. Mevlâna"ya göre; kerpiç kul yapımı olduğu için daima taştan zayıftır; çünkü kerpiç, kerpiççi tarafından imal edilmiş; taşı ise Allah yapmıştır. Bundan dolayı taş daha sert ve daha katıdır¹⁴⁴.

31- Kırıkçı: Ayakları kırılanları tedavi ederler¹⁴⁵.

32- Kuyumcu: Aletleri vasıtasıyla çeşitli altın mâmuller üretir¹⁴⁶, dükkânlarında teraziyle tartarak satarlar¹⁴⁷; hünerli insanlardır¹⁴⁸. Genelde tutulanı sarı altındır.¹⁴⁹

33- Marangoz: Odunları budaklardan ayıkladıktan sonra yontarak tahta haline getirirler¹⁵⁰. Daha sonra da bu tahtaları birleştirerek kapı gibi eşyalar yaparlar¹⁵¹.

34- Mezar Kazıcısı: Düşünce kullanılmadan yapılan bir meslek olduğu için bayağı bir sanattır¹⁵².

35- Mimar: Boş bir arsaya veya yıkılmış bir binanın yerine ev yapar¹⁵³. Evi kurmadan önce kafasında tasarlar, plânını yapar sonra da uygulamasına geçer¹⁵⁴. Bundan dolayıdır ki, onun yaptığı binalar âdeta insan uzuvları gibi birbirine denk ve uygundur¹⁵⁵.

36- Müneccim: Yıl hesabı yaparak gelecekte olabilecek şeyleri tahmin eder¹⁵⁶.

37- Oduncu: Odun toplayıp devesine yükler ve şehre getirip satar¹⁵⁷.

38- Öğretmen: Okulda ücreti karşılığında çocuklara ders verir¹⁵⁸. Hastalansa veya kendini biraz rahatsız görse dahi çocukları evine çağırarak dersini orada verir¹⁵⁹. Öğretmenin başarısı da öğrencinin istekli olmasıyla doğru orantılıdır¹⁶⁰. Öğretmen bazen de okula gelmeyen veya dersi iyi anlamayan öğrenciye ceza verir¹⁶¹. Mevlâna"ya göre; bu cezalandırma sonucunda çocuk ölse dahi öğretmenin diyeti gerekmez. O, çocuğu kendi hizmetinden geri durduğu için cezalandırmamış, öğrencinin eğitimi için bu cezayı vermiştir. Çünkü; öğretmen aynı zamanda Allah"ın vekilidir¹⁶². Fakat aynı işi baba yapsa diyet gerekir. Çünkü çocuğun babaya hizmeti farzdır. Baba çocuğunu kendine hizmette geri durduğu için; yani "kendisi" için cezalandırmıştır¹⁶³. Çocuklar okulun faydasını anlamadıkları için istemeye istemeye giderler¹⁶⁴. Fakat baba çocuğunun okuyup yetişmesi için bazen kuş alma vâdiyle; bazen de cebine üzüm, ceviz koyarak onu okula gönderir¹⁶⁵. Çocuklar ders olarak küçük yaşta tarih kitabı da okurlar¹⁶⁶.

39- Ölü Yıkayıcısı: Definden önce ölüleri yıkar¹⁶⁷.

40- Ressam: Yalnız sanatlarını göstermek için değil karşılığında para kazanmak için mesleklerini icra ederler¹⁶⁸. Sadece tablolara değil bilhassa hamam duvarlarına da resim yaparlar¹⁶⁹. Çinliler Rum halkına oranla daha iyi resim yaparlar¹⁷⁰. Ressamın sanatının hüneri, gördüğü resmi iyi-kötü nasılsa aynısını yapabilmesindedir¹⁷¹. Bazı insanlar da kendisi öldükten sonra çocuklarına ve dostlarına hatıra kalması için kendi resimlerini yaptırırlar¹⁷².

41-  Saka: Su kabıyla susuzlara su dağıtır¹⁷³. Eşekle su dağıtan - satan (?) sakalar da vardır¹⁷⁴.

42-  Seyis: Ahırda, pisliklerin içinde hayvanlara bakar, tımar eder; genellikle de diğer insanlar tarafından aşağılık olarak görülür¹⁷⁵. Ama insanların çoğunun, definenin yıkık yerlerde olduğundan haberleri olmadığı gibi bu tarzdaki insanlardaki cevherden de haberleri yoktur¹⁷⁶.

43-  Sıvacı: Su ve topraktan yoğurduğu çamuru samanla karıştırarak bir balçık hazırlar ve evlerin duvarını ve damını sıvar¹⁷⁷.

44-  Şekerci: Hem şeker imal eden; hem de satan kişidir¹⁷⁸. Attarlar da kelle şekeri satarlar¹⁷⁹. Şeker genelde gidilen yere hediye olarak da götürülür¹⁸⁰.

45-  Terzi-Yamacı: Kumaşları elbise (kaftan) diktirmek isteyenlerin ölçülerine göre kesip-biçer ve diker¹⁸¹. İşin sonunda terzinin mahareti elbisenin güzelliğinden belli olur¹⁸².Terziler sadece elbise dikmezler tamirat ve yama işleri de yaparlar¹⁸³. Terzilik ve yamacılık aynı zamanda bir san"attır¹⁸⁴. Kumaşlar içinde de İstanbul atlası değerlidir¹⁸⁵. Mevlâna"ya göre; asıl terzi olan felek-tir; o herkesin elbisesini; yani kefeni diker¹⁸⁶.

46-  Testici-Kâseci: Su doldurmak için testiler, yemek konmak için kâseler yaparlar¹⁸⁷. Ayrıca testilere kar da konur¹⁸⁸. Bunları satın almak için gelen müşteriler de onların çatlak olup olmadığını kontrol için ellerini vurarak seslerini dinlerler¹⁸⁹. Kışın kardan da testiler yapılır; ama su konmak için kullanılmaz¹⁹⁰.

Sonuç olarak şunları söylemek mümkündür;

Mesnevî, sadece hikâyeler yoluyla öğütler veren bir eser değil; kapsadığı bilgi ve örneklemeler açısından da döneminin sosyal, kültürel ve tarihî olaylarını yansıtan "kaynak" bir eserdir¹⁹¹. Mesnevî"de verilen bu bilgileri, Mevlâna"nın gözlem gücünü yansıtması ve bakış açısının değerlendirilmesi bakımından da işlemek ve eserinin malzeme zenginliğini de dikkate alarak her bilim dalı için kullanmak gerekir.

* Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi

¹ Baykara, Tuncer, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Konya İl Kültür Müd. Yay., Konya,1998, s. 32-34, 37

² Moğol istilâsı döneminde Selçuklu sultanlarının 1243"den itibaren Moğollara vermek zorunda oldukları ağır vergilerin bir bölümü bu şehre girip çıkanlardan ve Hıristiyanlardan karşılanıyor-du. (bkz. A. Gölpınarlı, Mevlâna Celâleddin, İnkılâp Kit. İstanbul, 1985, s.10)

³ Mevlâna ailesinin Konya"ya geliş tarihiyle ilgili olarak Eflâkî Dede"nin Menâkıbü"l-ârifîn"inde ve Sultan Veled"in İbtidânâme"sinde farklı bilgiler mevcuttur. Burada asıl konumuz bu olmadığı için detaya girilmemiştir. (Ayrıntılı bilgi için bkz. B. Furûzânfer, Mevlâna Celâleddin, çev. Prof.Dr. Nâfiz Uzluk, İstanbul, s.123-128)

⁴ Oral, M. Zeki, “Hz. Mevlâna"dan Önce ve Zamanında Konya”, Resimli Hayat Mecmuası "Mev-lâna Özel Sayısı", 1953, s. 24

⁵ Baykara, Tuncer, a.g.e., s. 17 vd.; Bayram, Mikail, “Anadolu Selçukluları Zamanında Konya"da Dini ve Fikri Hareketler”, Dünden Bugüne Konya"nın Kültür Birikimi ve Selçuk Üniversitesi, Konya, 1999, s. 4 vd.

⁶ Baykara, Tuncer, a.g.e., s. 106-111

⁷ Bayram, Mikail, a.g.m., s. 6

⁸ Bayram, Mikail, a.g.m., s. 31 vd.

⁹ Çağatay, Neşet, “Mevlâna Devri Selçuklu Türklerinin Politik ve Sosyo-Ekonomik Sorunları”, Mevlâna Sevgisi, Haz. Feyzi Halıcı, Konya, 1981, s.51

¹⁰ Mevlâna, Mesnevî, çev. Veled İzbudak, I-VI c., MEB. yay., 3. Baskı, İstanbul, 1995, VI/4709; ayrıca bkz. Aynı eser, I/3466 vd.

¹¹  Aynı eser, III/3440, I/2370, 3466, I/3521 vd.; krş. VI/1870; Mevlâna"nın Türk ve Hind kelimelerini kullanış şekli ve bu kelimelerin özellikleri için ayrıca bkz. Resuhi Baykara, “Mevlâna"nın Türklüğü Meselesi”, Tarih-Coğrafya Dünyası Mevlâna Özel Sayısı-15 Aralık 1959, s.433-434

¹²  Aynı eser, V/2960

¹³  Aynı eser, V/3779

¹⁴  Aynı eser, III/3613-14

¹⁵  Aynı eser, II/456

¹⁶  Aynı eser, III/1414

¹⁷  Aynı eser, II/3046, IV/350

¹⁸  Aynı eser, IV/1476, V/2954-55 (Eserde Türk olarak da geçmektedir. Bkz. Aynı eser, VI/1671 vd.; krş. VI/1705)

¹⁹  Aynı eser, VI/4709

²⁰  Aynı eser, VI/1870

²¹  Bu insanlar genellikle Konya"daki beden gücüne dayalı ağır işlerde çalıştırılıyor; Hıristiyan kadınları da zenginlerin evlerinde hizmetçi olarak görev yapıyorlardı. (bkz. T. Baykara, a.g.e., s. 122 vd.)

²²  Mevlâna, Mesnevî, I/665, 2250

²³  Aynı eser, II/663, 664

²⁴  Aynı eser, II/3681 vd.

²⁵  Meselâ bkz. Aynı eser, I/2108 vd., 2894, III/3162; II. Ciltte odunculuk yapan bir Kürt nakledilir. (bkz. s. 50 vd.)

²⁶ Aynı eser, III/857, 863

²⁷ Aynı eser, VI/374

²⁸ Mevlâna Çinli, Yemenli ve Habeş gibi bazı milletleri de nadir olarak zikreder. (bkz. Aynı eser, I, s. 277, I/3466, III/3181, VI/4709)

²⁹Aynı eser, III/1258

³⁰ Aynı eser, V/3257

³¹Aynı eser, VI/2377 vd.

³² Bu meslek guruplarından sadece zanaat erbabı kastedilmemiş, geçimlerini yaptıkları işten sağlayanlar dikkate alınmıştır.

³³ Baykara, Tuncer, a.g.e., s. 44-46

³⁴ Mevlâna"nın eserinde çeşitli meslek gurubundan insanlara sık sık değinmesi müritlerinin çokça bu kesimden olmasının yanı sıra babasından gelen bir gelenek de olabilir. Çünkü, Bahâeddin Veled Konya"ya yeni geldiği zaman ilk iki müridi kasap ve ekmekçi iki genç olmuştu. (bkz. Eflâkî, a.g.e. I, 26)

³⁵ Meselâ demircilerin çalışırken yırtık-pırtık bir elbise giydiğini söyler. (bkz. a.g.e., V/1060)

³⁶ Mevlâna, Mesnevî, VI/4283

³⁷ Aynı eser, III/3094, 1465

³⁸ Aynı eser, III/4105

³⁹ Aynı eser, VI/2199-2201

⁴⁰ Aynı eser, III/4534

⁴¹  Aynı eser, V/1062

⁴²  Aynı eser, V/1056

⁴³  Aynı eser, II/3455

⁴⁴  Aynı eser,VI/2365

⁴⁵  Aynı eser, I/2829

⁴⁶  Aynı eser, IV/625 vd.; krş. IV/369

⁴⁷  Aynı eser, III/3637

⁴⁸  Aynı eser, VI/1526

⁴⁹  Aynı eser, V/1487

⁵⁰  Aynı eser, IV/3351

⁵¹  Aynı eser, IV/3352

⁵²  T. Baykara önemli bahçelerin büyük bir bölümünün Selçuklu sultanlarına ait olduğunu söyler ve kayısı ve diğer meyvelerle birlikte, gül başta olmak üzere her türlü çiçeğin de yetiştirildiğini belirtir. (bkz. a.g.e., s. 55)

⁵³  Mevlâna, Mesnevî, I/3869

⁵⁴  Aynı eser, II/1563-1566, IV/522, 523

⁵⁵  Aynı eser, IV/1870

⁵⁶  Aynı eser, I/s.20 vd.

⁵⁷  Aynı eser, IV/730

⁵⁸  Aynı eser, II/3426

⁵⁹  Aynı eser, II/3522

⁶⁰  Aynı eser, VI/584

⁶¹  Aynı eser, III/1376 vd.

⁶²  Aynı eser, VI/411

⁶³  Aynı eser, IV/2363

⁶⁴  Aynı eser, V/1037-39

⁶⁵  Aynı eser, III/446 vd.

⁶⁶  Aynı eser, V/4071

⁶⁷  Aynı eser, VI/998

⁶⁸  Aynı eser, II/3523

⁶⁹  Aynı eser, VI/1527

⁷⁰  Aynı eser, IV/ 2086

⁷¹  Aynı eser, VI/832-837

⁷²  Aynı eser, VI/843

⁷³  Aynı eser, I/3880

⁷⁴  Aynı eser, I/3082-84

⁷⁵  Aynı eser, II/800

⁷⁶  Aynı eser, I/1771

⁷⁷  Aynı eser, IV/143, 144, 147

⁷⁸  Aynı eser, II/1814, IV/228

⁷⁹  Aynı eser, VI/4395 vd.

⁸⁰  Aynı eser, III/4147 vd.

⁸¹  Aynı eser, III/4146

⁸²  Aynı eser, II/s.132 vd.; ayrıca bkz. V/3320 vd.

⁸³  Aynı eser, III/46

⁸⁴  Aynı eser, V/698

⁸⁵  Aynı eser, III/4593; ayrıca bkz. Aynı eser, V/1288

⁸⁶  Aynı eser, II/1952

⁸⁷  Aynı eser, I/597

⁸⁸  Aynı eser, IV/102-105

⁸⁹ Aynı eser, V/1059

⁹⁰ Aynı eser, V/2900, VI/913; İ. Hakkı Konyalı Selçuklular zamanında Konya"da yel değirmeninin bulunmadığını su açısından hayli zengin olan kentin birçok su değirmenine sahip olduğunu belirtir.(bkz. Konya Tarihi, Ankara, 1997, s. 984)

⁹¹ Mevlâna, Mesnevî, VI/4432-33

⁹² Aynı eser, IV/345

⁹³ Aynı eser, VI/2195-96

⁹⁴ Aynı eser, V/138, II/830

⁹⁵ Aynı eser, IV/3623

⁹⁶ Aynı eser, II/3281-82

⁹⁷ Aynı eser, II/498, 500

⁹⁸ Aynı eser, VI/1250, 1255; Dilenci ile ilgili bir hikâye için bkz. Aynı eser, V/ s. 224 vd.

⁹⁹ Aynı eser, IV/1795, 96, 98, 99

¹⁰⁰ Aynı eser, IV/272

¹⁰¹ Aynı eser, V/1704

¹⁰² Aynı eser, V/1707

¹⁰³ Aynı eser, I/3208

¹⁰⁴ Aynı eser, I/2910-11, II/948, V/2832-33

¹⁰⁵  Aynı eser, III/2913-2916

¹⁰⁶  Aynı eser, I/303 vd.

¹⁰⁷  Aynı eser, III/2701-2704, 2707, 2708, 2966

¹⁰⁸  Aynı eser, VI/584

¹⁰⁹  Aynı eser, II/2518 vd.

¹¹⁰  Aynı eser, III/3560-61

¹¹¹   Aynı eser, III/897

¹¹² Aynı eser, IV/345

¹¹³ Aynı eser, VI/3947

¹¹⁴ Aynı eser, I/3878 vd.; ayrıca bkz. VI/2901

¹¹⁵ Aynı eser, IV/2353; Ekin ve ekmek kültürü ve Mevlâna"nın bu konudaki fikirleri için ayrıca bkz. Müjgan Cumbur, “Mevlâna"nın Şiirlerinde: Ekinden Ekmeğe”, 2. Millî Mevlâna Kongresi (Tebliğler), Selçuk Üni. yay., 3-5 Mayıs 1986, Konya, s.261-271

¹¹⁶ Aynı eser, V/2001 vd.

¹¹⁷ Aynı eser, VI/2605-06

¹¹⁸ Aynı eser, I/244, 309, II/1832 vd.

¹¹⁹ Akşit, Cevat, “İslâm Açısından Örflerimiz ve Hz. Mevlâna”, Mevlâna Güldestesi-4, Konya Büyükşehir Belediyesi yay., Konya, 1994, s.101

¹²⁰ Aynı eser, II/1834-35, III/3755-57

¹²¹ Aynı eser, IV/s. 20-21

¹²² Aynı eser, bkz. V/s. 183 vd.

¹²³ Aynı eser, VI/522

¹²⁴ Aynı eser, IV/2886

¹²⁵ Aynı eser, II/2088

¹²⁶ Aynı eser, III/2779 vd.

¹²⁷ Aynı eser, III/2632-33

¹²⁸ Aynı eser, V/3060

¹²⁹ Aynı eser, VI/420, 423

¹³⁰ Aynı eser, VI/1511, 1513-14

¹³¹  Aynı eser, III/1697

¹³² Aynı eser, I/2149

¹³³ Aynı eser, I/2462, VI/977, 978, 3848

¹³⁴ Aynı eser, VI/2921

¹³⁵ Aynı eser, II/ 745

¹³⁶ Aynı eser, V/1510, 1513

¹³⁷ Aynı eser, IV/3606, VI/4676, VI/3052, III/4681, VI/1551-52

¹³⁸ Aynı eser, IV/1327

¹³⁹ T. Baykara, Eflâkî Dedenin eserinden naklen; kasapların Konya"nın kuzey-doğusunda yerleştiklerini, debbâğların da bunlara yakın bir bölgede mesleklerini icra ettiklerini söyler. Yine koyun pazarının da Mevlâna Müzesi civarında olduğunu kaydeder. (bkz. T. Baykara , a.g.e., s.48)

¹⁴⁰ Aynı eser, V/3713-14

¹⁴¹ Aynı eser, VI/4172

¹⁴² Aynı eser, III/3743

¹⁴³ Aynı eser, VI/2249, III/4143-44; ayrıca bkz. II/Önsöz

¹⁴⁴ Aynı eser, III/4143-44

¹⁴⁵ Aynı eser, I/3207, ayrıca bkz. I/3881

¹⁴⁶ Aynı eser, II/3303

¹⁴⁷ Aynı eser, III/1624

¹⁴⁸ Aynı eser, I/1686

¹⁴⁹ Aynı eser, IV/2055

¹⁵⁰ Aynı eser, I/3206

¹⁵¹ Aynı eser, VI/1371, 3337, IV/2351

¹⁵² Aynı eser, IV/1301

¹⁵³ Aynı eser, VI/1370, IV/2350

¹⁵⁴       Aynı eser, V/1791-92, II/967, VI/3741-42; Mimarların çoğu Türk ve Müslüman ülke insanlarından oluşmaktaydı. Hıristiyanlar ve yeni Müslüman olanları da vardı. (bkz. T. Baykara, a.g.e., s. 99)

¹⁵⁵ Aynı eser, VI/3508

¹⁵⁶ Mevlâna, Mesnevî, VI/4851

¹⁵⁷ Aynı eser, II/657 vd.

¹⁵⁸ Aynı eser, I/2793

¹⁵⁹ Aynı eser, III/s.123-130

¹⁶⁰ Aynı eser, VI/1656

¹⁶¹ Aynı eser, V/3006 vd.

¹⁶² Aynı eser, VI/1519

¹⁶³ Aynı eser, VI/1518 vd.

¹⁶⁴ Aynı eser, III/4585 vd.

¹⁶⁵ Aynı eser, I/2792, IV/2578

¹⁶⁶ Aynı eser, III/3644

¹⁶⁷ Aynı eser, V/4143

¹⁶⁸ Aynı eser, IV/2881

¹⁶⁹ Aynı eser, I/2766, 2270, IV/3000, VI/146
¹⁷⁰ Aynı eser, I/s.277 vd.

¹⁷¹ Aynı eser, III/1372-73, II/2537, 2539, 2542

¹⁷² Aynı eser, IV/2883

¹⁷³ Aynı eser, VI/1371, 3026, 3339

¹⁷⁴ Aynı eser, V/2361 vd.

¹⁷⁵ Aynı eser, VI/1135 vd.,

¹⁷⁶ Aynı eser, VI/1169

¹⁷⁷ Aynı eser, III/478, II/1846; ayrıca bkz. IV/2249

¹⁷⁸ Aynı eser, IV/369

¹⁷⁹ Aynı eser,IV/625

¹⁸⁰ Aynı eser, I/1494

¹⁸¹ Aynı eser, VI/1241, 3338

¹⁸² Aynı eser, I/3205

¹⁸³ Aynı eser, III/4385; Yamacı için ayrıca bkz. III/4385; Yamacılık mesleğinin "Mevlânaca"
yorumu için bkz. IV/s. 206, 2548-2560 arası beyitler.

¹⁸⁴ Aynı eser, III/1766-67

¹⁸⁵ Aynı eser, VI/1685

¹⁸⁶ Aynı eser, VI/1714

¹⁸⁷ Aynı eser, IV/2884-85

¹⁸⁸ Aynı eser, III/2100

¹⁸⁹ Aynı eser, VI/4899

¹⁹⁰ Aynı eser, III/720

¹⁹¹ Mevlâna"nın Mesnevî dışında Divanı, Fîhi mâ Fîh ve Mektûbât; kısmen de Mecâlis-i Seb"a olmak üzere bütün eserleri bu açıdan değerlendirilebilecek kaynaklar arasındadır. Yine Sultan Veled"in İbtidâ-nâme"si, Sipehsâlâr ve Eflâkî Dedenin menâkıb kitapları Mesnevî"deki anılan konularla ilgili olarak önemli bilgiler içermektedir. Prof. Dr. Erdoğan Merçil de Selçuklular Dönemi Anadolu"sunun meslekleriyle ilgili olarak hazırladığı eserinde, tarihî kaynakların yanı sıra büyük ölçüde Mevlâna"nın eserleri ve Eflâkî Dede"nin menâkıbından istifade etmiştir (Türkiye Selçukluları"nda Meslekler, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu TTK yay. Ankara, 2000). Ayrıca geçtiğimiz günlerde Hakk"a yürüyen tanınmış oryantalist Prof.Dr. Annemarie Schimmel (ölm. 28 Ocak 2003) de Mevlâna"nın eserleri ve Sipehsâlâr"ın risâlesinden istifade ederek Konya kültür ve yaşamıyla ilgili öz bir makâle kaleme almıştır (“Hazret-i Mevlâna"ya Göre Konya"daki Hayat”, Mevlâna Güldestesi-1974, Konya Turizm Derneği yay., Ankara, 1974, s. 43-51).