BEN KİMİM?

Ey birâder tu hemi endişeî

Mâ-bekâa üstühân u rişeî

Sevgili okuyucu! Bazan kendisini beğenmiş biri için; "kendisini dünyanın merkezi sanıyor!" dendiğini duymuş olmalısın. Hakikatte bu sözün sen de dahil herkes için geçerli olduğunu hiç düşündün mü? Hakikatte hepimiz ben merkezli bir dünyada yaşamaz mıyız? Bir pergelin sabit ayağı gibi her şey kendimizden başlayıp uzağa doğru genişlemez mi? Bir koza gibi dünya, bu ben çekirdeğimiz etrafında örülmez mi? Herkes bir benlikle yaratıldığına göre bu durum ayıplanacak bir şey olmasa gerek. Ama garip olanı insanın her şeyden fazla önem verdiği ve ben dediği kendi öz varlığını tanıma konusundaki şaşırtıcı tembelliği... Her iki kelimede bir tekrar ettiğim bu benliğim nasıl bir benliktir? Onun ve mensubu olduğu insan türünün bu varlık denizindeki yeri ve değeri nedir? Benliğimin mükemmel bir ben haline gelmesinin yolu nereden geçer?… İşte bu sorular, gelmiş geçmiş bütün medeniyetlerin en temel sorularıdır. Zira bir kültür veya medeniyeti oluşturan diğer bütün kavramlar, bu çekirdek sorulara verilen cevaplar etrafında örülür, şekil kazanır. Bu yüzden denebilir ki her yeni medeniyet; özde, insanın ve insanlığın yeni bir tarifidir ve diğerlerinden bu yönüyle ayrılır. O halde sevgili okuyucu, insanın bu varlık denizindeki yerini ve değerini bilmek için -Merhum S. Ahmet Arvasi"nin Kendini Arayan İnsan isimli eserinde yaptığı gibi- varlık âlemini gözümüzde çokluktan azlığa, değersizden değerliye doğru piramid şeklinde bir yapı olarak canlandıralım. Sonra bu dört katmanlı piramidin en geniş olan alt ayağına cansızları, onun üzerindeki ikinci katmana bitkileri, üçüncü katmana hayvanları yerleştirelim. Nihayet incelip daralan tepe noktasını da insana ayıralım. Böylece insan, bütün maddi âlemi ayaklarının altına almış; başını göklere doğru uzatmış olsun. Bu sembolik yerleştirme, onun aynı anda hem yerlerin kurdu ve hem göklerin çocuğu olduğunu, madde ve madde ötesinin onda buluşup kucaklaştığını göstersin. Şimdi benzetmemizin bu noktadan sonrasını Hz. Mevlânâ'ya bırakalım:

Nerdübanhâyist pinhân der-cihân

Pâye pâye tâ inân-ı âsüman

Her gürührâ nerdübâni diğerest

Her revişra âsümâni diğerest

Her yekî ez hâl-i diğer bî-haber

Mülk-i bâ-pehnâ vü bî-pâyân u ser

In der-ân hayran ki o ez çîst hoş

V'ân der-în hîre ki hayret çîsteş (5/2565-69)

Görüldüğü gibi Hz. Mevlânâ gözümüzün önünde uzun bir insanlık merdiveni canlandırıyor. Bu öyle bir merdiven ki, bir başı meleklerin bile üzerinde. Buna karşılık alt kısmı, hayvanlardan bile daha aşağılara inmekte. Bu benzetmeden anlaşıldığı gibi diğer bütün varlıkların varlık piramidinde ait oldukları katman da, değer de sabit. Sözgelimi; kötü bir melek ya da iyi bir şeytan düşünebilir miyiz? Elbette hayır. Buna mukabil bir insandan söz ederken; "melek gibi adam" ya da "şeytanın teki" gibi ifadelerimiz hiç de yadırganmaz. Demek ki her bir insan, kendi derecesine göre şeytanla melek arasında- ki o uzun merdivenin bir basamağındadır. Diğer taraftan normal bir merdivende insan kendi üstünde olanları fark eder ve daima daha üst basamaklara yükselmek için çaba harcar. Halbuki -kimsenin kimseyi anlamadığı Babil kulesine benzeyen- bu merdivende durum farklıdır. Her insanın anlayış kapasitesi, ilmi, irfanı ve mizacı farklı olduğundan herkesin herkese hayret ettiği tuhaf bir merdivendir bu.

Peki ama insanın bu merdivendeki derecesi, ait olduğu basamak neye göre değişmektedir? O, bu konuda şu mealdeki bir hadisi şeriften hareket ediyor: "Hak Teâlâ melekleri yarattı ve onlara akıl verdi; hayvanları yarattı ve onlara da şehvet verdi. Sonra Ademoğullarını yarattı ve onlara hem akıl hem de şehvet yükledi. İnsanlardan kimin aklı şehvetine galip gelirse o melekten üstündür; kimin de şehveti aklına galip gelirse o da hayvanlardan aşağıdır."(4/59) Görülüyor ki Hz. Mevlânâ, insanı bütün kusurlarıyla birlikte takdis eden hümanist anlayışın aksine onu hadiste bildirilen ulvî değerleri temsil ölçüsünde değerli ya da değersiz buluyor. Bu noktada Mevlânâ da dahil bütün sufilerin şu ikileminden söz edebiliriz! Bir tarafta yaratılan her şeye, yaratanın hatırı dolayısıyla duyulan sevgi, diğer tarafta ise hak edişe dayalı bir seçkincilik… Yukarıdaki hadisin manzum tercümesi sayılabilecek aşağıdaki dörtlük, bu anlayışı özetlemektedir:

Ademîzâde turfa ma'cûnist

K'ez ferişte vü ez hayvan

Ger bedân meyl miküned kem ezîn

Ver bedîn meyl miküned bih ez-ân

Dörtlüğün serbest tercümesi şu: Insanoğlu ne tuhaf bir karışımdır! O bir tarafıyla melek, öbür tarafıyla hayvandır. Eğer hayvanlığa meyl ederse, hayvan mı olur? Hayır! Iradesini kullanmadığı ve insanlığın kadrini düşürdüğü için hayvandan daha aşağı dereceye düşer. Peki melek yönüne meyl ederse? Bu sefer de o melekten daha yücelere yükselir. Zira insanda melekte olmayan, adına nefs dediğimiz bir ayakbağı vardır. Nitekim bu engeli aşan Hz. Peygamberin miraçta ulaştığı yakınlığa Cebrail dahil hiçbir melek ulaşamamıştır. O halde insan olmak ne büyük bir risk ve ne büyük bir potansiyel!

İKİLİ YAPIM VE DEĞERİM

Yani: Can kuşu yücelere kanat çırpmakta; gözü yerde olan ten ise zemine tırnaklarını geçirmiş.

Tercüme: Ey gönül, bu kadar gam, bu derece hüzün de neyin nesi! Gerçi sen ten bakımından bir viranesin ama mazhar olduğun ilahi tecelli bakımından, tılsımlı bir hazinesin. Sen, meleklerin bile kendisine secde etmesi emredilmiş yüce bir varlıksın. Öyle bildiğin filan gibi değil, sen, değer bakımından bütün yaratılmışların üstündesin. Zira, ruh denen ilahi bir nefha taşıyorsun ve bu ruh Cibril'in Hz. Meryem'e üflediği ruhun ikizi. O ruhun eseri olan Hz. Isa, nasıl Hakk'ın sırrı ise sen de -ruh cihetiyle- ona denk bir sırsın. Kendini küçümseme ve değer vererek bak. Çünkü sen bu alemin varlık sebebi, özü, aslı, mayasısın. Şayet bu kâinat -şekil bakımından- bir göze benzetilirse sen de onun bebeğisin, gören kısmısın.

"Gel eşeği serbest bırakma. Zira o yeşillik tarafına meyleder. Bir an ondan gaflet edersen, önüne ardına bakmadan fersahlarca uzaklaşır. Yolda düşman var. Eşekse otun sarhoşu. Düşman, nice eşeğe kul olanları mahvetmiştir." (1/117) Madem ki istekleri temelden farklıdır, o halde akıl ve beden ilişkisi iki rakibin ilişkisidir. Sen de hangi tarafının gelişmesini istiyorsan mecburen öbür tarafını zayıflatmalısın!, "Akıl galip olursa nefsin zayıflar, zira ağır binici taşıyan eşek halsiz düşer. Ama ey eşek değerli! Senin aklının zayıflığından bu hakir eşek ejderha oldu." (2/67)

Hz. Mevlânâ başka bir yerde bedeni bu sefer ata, ruhu da padişaha benzetir. Atın da gözü var, şahın da... Ama iyi bir at kendi gözüyle değil sahibinin gözüyle görür ve onun istediği yere gider: "Süvarisiz at bir iş yapamaz. Atın gözüne yol gösteren, şahın gözüdür. Şahın gözü olmadan atın gözünün bir değeri olamaz." (2/47) Buna benzer tarzda bizde de iki göz var; baş gözü ve basiret gözü. Hz. Pire göre baş gözümüz de itaatli bir at gibi olmalı, kendisini yönlendiren akıl ve basiret padişahına uymalıdır: "His nuruna Hak nuru binse can kendiliğinden Hak yoluna meyl eder." (2/47)

Sürekli birbirinin yolunu kesen, birbirine çelme atan beden ve ruhun; akılla nefsin durumunu Mevlânâ, Mecnun'la devesinin haline benzetiyor: "Mecnun devesine binmiş Leyla'ya gitmek üzere yola çıkmıştı. Onun gözü Leyla tarafınaydı ama devesinin gözü arkada bıraktığı yavrusundaydı. Mecnun bir an uykuya dalsa deve yuların gevşemesinden durumu anlar, hemen gerisin geri dönüp yavrusu tarafına kaçardı. Bir müddet böylece yol aldıktan sonra hâlâ aynı yerde dolanıp durduklarını gören Mecnun bir ah etti ve dedi ki: Ey deve! Ikimiz de aşığız ama aşık olduğumuz şeyler farklı. Vuslata giden yol iki günlüktür ama senin yüzünden 60 yıllık ömrüm boyunca tuzağa yakalanmış yollarda kaldım." (4/60) Mesnevi'de beden-can ilişkisi, yukarıdaki alıntılar dışında da birçok benzetmeye konu olmakta. Biz de bunlardan birkaç tanesini kısa kısa aktaralım:

Kesenin değeri içindeki altındandır. Altın yoksa kese ve cüzdan ebterdir. Bunun gibi tenin kıymeti de candan gelir. Canın değeri ise Sevgilinin onda yansıyan ışığından. Bu benzetme zincirine göre ten canın kesesi olduğu gibi bizatihi can da Ilâhî ışığın kesesi konumundadır. Demek ki o ışık yoksa canın da bir değeri yok.

Gençlikte bedenin tazeliği ve güzelliği keza canın eseridir. Mevlânâ bununla ilgili şu benzetmeleri yapıyor: "Pencere, yahut ev aydınlanırsa, aydın sanma; güneşin verdiği aydınlıktır o; bunu bil. Beden de güzelliğiyle, alımlılığıyla nazlandıkça nazlanır. Can da bedene der ki: A çöplük, sen kimsin ki? Bir iki gün benim ışığımla yaşadın. Nazından, işvenden dünyaya sığmıyorsun; hele bekle, senden bir çıkayım da gör halini!"(1/128)

Efendim, şimdi de bu hikâyedeki benzerlikler üzerinde duralım: Hz. Mevlânâ'ya göre hepimiz iç içe iki sandığa mahpusuz. Nedir bunlar? Birincisi burada zikredilen beden sandığı ve altı duyumuz. Ya ikincisi? O da bizi saran bu maddî âlem ve altı cihet. Nitekim Cenâb-ı Hak insanlara ve cinlere: "Gücünüz yeterse bu göklerin ve yerin etrafından çıkıp gidin." buyurmuştur. Şimdi birileri diyebilir ki; A Mevlânâ, bu ne doyumsuzluk! Bu uçsuz bucaksız gökyüzü nasıl sandık oluyormuş! Ama unutmayalım ki ruh sonsuzdan gelmiştir ve sonsuzu özler. O yüzden ister dar ister geniş olsun sınırlayıcı her şey ona bir hapishane görünür. Peki insanların kaçta kaçı bir sandıkta olduğunun farkında? Mevlânâ'ya göre ancak bindi biri! Sandıkta olduğunu bilenler, kadı gibi tir tir titrer. Diğerleri ise köle olarak doğanlara benzer. Köle doğan kişi, hürriyeti kavrayamaz. Bunların hayatı bir sandıktan diğerine intikal etmekle geçer. Beden sandığından çıkar tabut sandığına girer, oradan çıkar kabir sandığına girer. Sandıktaki kadıyı yardımcısı kurtarmakta idi. Mevlânâ şöyle niyazda bulunuyor: "Allah"ım! Sen bize de bizi bu beden sandığından alıp kurtaracak kimseler gönder." Peki bu kurtarıcı kim olabilir? Sandıktakini ancak sandığın dışındaki biri kurtarabilir. Nitekim kuyuya düşen Yusuf'u da dışarıdan gelenler kurtarmışlardı. O halde kurtarıcılar daha önce kurtulmuş yüce erler, yani peygamberlerdir. Bu yüzden Mevlânâ'ya göre bütün müminler kendi idraklerini bu beden hapsinden kurtaran Peygamberin azatlısıdırlar.