VELED ÇELEBİ"NİN MENÂKIB"INA GÖRE 1912"DE FAAL OLAN MEVLEVÎHANELER VE ŞEYHLERİ*
Mevlâna dergâhı son postnişinlerinden olup 1910-1919 yılları arasında bu görevde bulunmuş olan, gerek Mevlevîlik gerekse Türk dili ve edebiyatı üzerine birçok değerli eser kaleme almış bulunan Veled Çelebi (İzbudak, öl.1953)1, Mevlâna ve etrafındakileri anlatan bir menâkıbnâme de yazmış ve neşretmiştir.
Çelebi"nin Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi (SÜSAM) Uzluk Arşivi"ndeki bazı notlarından (Y95, s.300) Vali Hüsnü Bey zamanında, 1912 yılında kaleme alındığı anlaşılan ve Birinci Dünya Savaşı yıllarında basımı yarıda kalan Konya Salnâmesi içindeki bu menâkıbnâmenin sonuna (s.822-824) o, mezkûr tarihte faal olan Mevlevihânelerle şeyhlerinin isimlerini içeren bir liste eklemiştir.
Söz konusu matbû Menâkıb"ın Veled Çelebi tarafından tashih edilmiş bir nüshası SÜSAM"da bulunmaktadır (No: 2206). Ayrıca bu nüshadaki -makalemize konu olan- listenin üzerinde, Veled Çelebi"nin en yakınında bulunan kişilerden Üsküdar Mevlevihânesi son postnişini değerli alim ve şair Ahmed Remzi Dede"nin (Akyürek, öl.1944), mevlevîhanelerin kuruluşlarıyla ilgili bazı ilaveleri ve birkaç şeyhin isimleri üzerinde tashihleri de vardır. Nüshanın kapağına F. Nafiz Bey tarafından şu not yazılmıştır: “Konya Vilâyeti Sâlnâmesi, Menâkıb-ı Hazret-i Mevlânâ, Mehmed Bahâeddin Veled Çelebi İzbudak, 1330/1914, İstanbul.”2
Bilindiği üzere ünlü tıp tarihçilerimizden Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk (1902-1974), anne tarafından Mevlâna"nın soyundan biri olup, ömrünü meslekî çalışmalarının yanısıra Türk kültür ve tarihine, özellikle Mevlâna ve mevlevilik araştırmalarına ve faaliyetlerine adamıştı. Veled Çelebi vefat ettiğinde ailesinden kalan çeşitli resmî ve özel evrak, müsveddeler, bazı mecmua ve defterler -Veled Çelebi"nin kızı Devlet İzbudak tarafından- Çelebi"ye gönülden bağlananlardan biri olan Uzluk"a verilmiştir.3 F. Nafiz Uzluk"un binlerce matbu ve yazma eserden oluşan kütüphanesi, onun 1974"te vefatından sonra ağabeyi Şahabettin Uzluk (1900-1989) tarafından -kardeşinin vasiyeti doğrultusunda- Konya İl Halk Kütüphanesi, Mevlâna Dokümantasyon Merkezi"ne verilmiş; ailenin elinde kalan çeşitli fotoğraf, mektup, doküman, müsvedde ve defterlerden oluşan arşiv de Şahabettin Bey"in vefatından sonra eşi Nimet Uzluk (1914-2000) tarafından aynı yere verilmek istenmiş; fakat ailenin varisleri arasında çıkan bir anlaşmazlık sonucu bu kıymetli arşiv, bir süre ortalıkta kalmış, daha sonra SÜSAM başkanı Prof. Dr. Haşim Karpuz Bey"in gayretleri, fedakârane çalışmaları ve bazı arkadaşlarının işbirliğiyle -bağış olarak- Selçuk Üniversitesine kazandırılmıştır.4
F. Nafiz Bey"in mezkûr arşivdeki notlarına göre, “Konya Valisi Hüsnü Bey"in zamanında Konya hakkında büyük bir Vilayet Salnamesi hazırlanmasına karar verilmiş, bunun başkanlığına da Veled Çelebi İzbudak getirilmişti. İstanbul"da Cihan Kütüphanesi sahibi Hacı Mihran"ın basmakta olduğu Salnâme 780 (?) sayfa halinde tab edilmiş, klişeleri Viyana"da yaptırılarak İstanbul"da Kuşe kağıdı üstüne pek nefis bir tarzda bastırılmıştır. 1914(te) Birinci Dünya Savaşı"nın patlak vermesi üzerine baskısı yarım kalmıştır. Veled Çelebi İzbudak Salnâme için hazırladığı muhtasar Menâkıb"ı kitabın 748-825 sayfaları arasında yayınlamıştı.” (BY2, s. 123-124)
Mevlevilik tarihi araştırmaları için büyük önem arzeden bu listeyi, üzerindeki tashih ve ilâvelerle birlikte yeni harflere aktararak sunuyoruz. Liste, istifade imkânını artırmak için tarafımızdan alfabetik sırayla sunulmuş; her mevlevihânenin -ki toplam sayısı 74"tür- karşısına, o zamanki şeyhlerinin adları yazılmıştır. Normal parantez içinde, mevlevihânelerin eski isimlerinin yanına bugünkü isimleri, varsa diğer isimleri veya gerekli görülenlerde şehirleri kaydedilmiş; Türkiye dışındakilerin, bugün için ait oldukları ülkeler belirtilmiştir. Âsitâneler büyük harflerle ayırt edilmiştir. Köşeli parantez içinde ise o mevlevihânenin bânîsi veya türbede yatan zâtın ismi, mezkûr listeye göre yazılmıştır. Gerekli izahlar, kaynaklara göre, dipnotlarda verilmiştir.5
1912 YILINDAKİ MEVLEVİHANELER, ŞEYHLERİ, BÂNÎLERİ YAHUT TÜRBELERİNDE YATAN ZATLAR
Amasya: Ahmed Cemâleddin [Kara Şeyh Dede]
Ankara: Nûreddin Dede [Hasan Dede]
Antakya: Mehmed Şah Dede [-]
Antalya: Mehmed Said Hemdem Dede [Zincirkıran Dede Sultan]
Aydın: Sâkıb Efendi [Horasânî Ali Dede]
Ayıntab6 (=Gaziantep): Mehmed Münib Dede [Şaban Dede k.s.]
Bağdad: Abdülkâdir Dede [Dede Efendi k.s.]
BAHÂRİYE (İST.): Nazif Dede7 [Şeyh Nazif Dede Efendi]
Beyşehir (Konya): Mehmed Ârif Dede [Seyyid Cemâleddin k.s.]
Burdur: Fehmi Dede [Fedâyî Dede k.s.]
BURSA8: Mehmed Şemseddin Dede [Ahmed Cunûnî k.s.]
Çorum: Mehmed Hüsâmeddin Dede [Dede k.s.]
Demirci9 (Manisa): Mehmed Nuri Dede [Mehmed Dede]
Denizli: Hasan Ali Dede [-]
Edirne: Hüsâmeddin Dede [Neşâtî ve Enîs Dedeler]
Eğirdir (Isparta): Osman Nuri Dede [Şeyh Dede k.s.]
Ermenak (Karaman): Hüsâmeddin Dede [-]
Erzincan: Hacı İbrâhim Dede [Dede Sultan]
ESKİŞEHİR: Şemseddin Dede [Mustafa Paşa]
Filibe (Bulg.): Mehmed Nesib Dede [Şeyh İbrahim Efendi]
GALATA (İST.): Ahmed Celâleddin Dede [Şârih-i Mesnevî-i Şerîf İsmail Rusûhî Efendi]
GELİBOLU (ÇAN.): Burhâneddin Dede [Ağazâde Dede Efendi]
Girit (Yun.): Mehmed Şems Dede [Umum ahâli]
HALEP (SURİYE): Ahmed Remzi Dede [Hazret-i Şeyh Ebûbekir Vefâî]
Hama (Suriye): Salih Dede [-]
Humus (Suriye): Mehmed Kâmil Dede [-]
İlbasan (Arn.): Hâfız Dede [Murad Dede k.s.]
İzmir: Mehmed Nûri Dede [Âkif Dede]
İzmit: Abdülfettah Dede [Ahâli]
KARAHİSÂR-I SÂHİB (=AFYON): Celâleddin Çelebi [Sultan Dîvânî k.s.]
Karaman: Veled Çelebi10 [Vâlide-i Cenâb-ı Mevlânâ kuddise sırruhâ ve Alaaddin Çelebi]
KASIMPAŞA (İST.): Mehmed Seyfeddin Dede [Sırrı Abdi Dede k.s.]
KASTAMONU11: Âmil Çelebi [Dede Sultan k.s.]
Kayseri12: Hüsâmeddin Efendi [Şeyh Muhammed Burhâneddin k.s.]
Kengırı (=Çankırı): Hacı Hasib Dede [Şeyh Cemâleddin Dede]
Kerkük (Irak): Mehmed Hamdi Dede [Hacı Mehmed Dede Efendi]
Kıbrıs (=Lefkoşe): Celâleddin Dede [Siyâhî Dede k.s.]
Kilis: Ahmed Sucu Dede [-]
KONYA: Mesnevîhan Mehmed Bahâeddin Veled Çelebi [Hazret-i Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî kuddise sırruhu"s-sâmî]
Kudüs-i Şerîf13: Hilmi14 Dede [Dâniş Ali Dede]
Kütahya: Sâkıb Çelebi [Ergun ve Sâkıb Çelebi Efendiler]
Lazkıye (Suriye): Mehmed Râgıb Dede [Umum ahâli15]
MANİSA: Celâleddin Efendi Şeyh Vekili [İshak Çelebi Efendi k.s.]
Maraş: Selim Dede [Ahâli]
Marmaris (Muğla): Salâhaddin Dede [Sarı Ata]
Medîne-i Münevvere: Hamza Dede [Hazret-i Müneccim Ahmed Dede k.s.]
Menteşe (=Muğla): Cemâleddin Dede [Hazret-i Şâhidî k.s.]
Meram (Konya): Nizâmeddin Çelebi [Cemel Ali Dede k.s.]
MISIR (=KAHİRE): Mehmed Bahâeddin Dede [Adem Dede Efendi]
Midilli (Yun.): Nazif Dede [Cemil Dede]
Niğde: Hüsâmeddin Dede [Kemâl Ümmî Dede Hazretleri]
Niş (Sırb.): Mehmed Dede [Dede Efendi]
Rumeli Yenişehri (=Y.Fener, Larissa/Yun.): Gülşen Dede [Vahdî Dede]
Rumeli Yenişehri Atîk: Bahâeddin Dede [Cevrî Dede k.s.]
Sakız (Yun.): İsmail Dede [Hızır Dede k.s.]
Samsun: Nuri Dede16 [Dede Efendi]
Sandıklı (Afyon): Hacı Hasan Dede [Ali Rûmî Hazretleri]
Saraybosna: Laz Mehmed Dede [Seyyid Abdülfettah Dede]
Selânik: Eşref Dede [Kerîmüddin Dede k.s.]
Siroz (=Serez/Yun.): Mehmed Âgâh Dede [Ramazan Dede k.s.]
Sivas: Reşid Çelebi [Ârif Efendi]
Şâm-ı Şerîf17: Mehmed Said Dede [Kartal Dede k.s.]
Şamtrablusu (Lübnan): Şefik Dede [Hazret-i Mervî Ahmed Dede]
Şehrizor (Irak): Haydar Dede [Haydar Efendi]
Şems-i Tebrîzî (Konya): Hacı Rıza Dede [Hazret-i Şems-i Tebrîzî k.s.]
Tavşanlı (Kütahya): Ziya Dede [Seyfi Dede k.s.]
Tire (İzmir): Hayrullah Dede [Ahâli]
Tokat18: Mehmed Hâdî Dede [Hazret-i Ramazan Dede]
Ulukışla (Niğde): Mehmed Said Dede [Ömer Fakîh k.s.]
Urfa: Ahmed Dede [Dede Sultan k.s.]
Üsküdar: Ferruh Çelebi [Numan Dede Efendi]
Üsküp (Makedonya): Ali Dede [Hasan Dede k.s.]
Vodine (Makedonya): Hasan Dede [Mustafa Dede]
YENİKAPI (İST.)19: Abdülbâki Dede [Kemal Ahmed Dede Efendi k.s.]
Bu listenin ardından Mevlevî Taburu"na katılan şeyhlerin listesini de eklemek mukayese açısından faydalı olacaktır. Bilindiği üzere Gönüllü Mevlevî Taburu, Birinci Dünya Savaşı"nda Suriye cephesindeki askerlerin maneviyatını artırmak amacıyla Sultan Reşad"ın isteği üzerine kurulmuştur. Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver"in tespitlerine göre 47 mevlevîhaneden ve diğer bazı tekkelerden gelmiş 1026 kişiden oluşan Tabur, o zamanlar çelebilik makamında bulunan Veled Çelebi"nin kumandanlığında 26 Şubat 1915"te Konya"dan uğurlanmış, bir aylık yolculuktan sonra 27 Mart 1915"te Şam"a ulaşmıştır.20
MEVLEVÎ TABURU"NA KATILAN ŞEYHLER:21 Amasya: [Hüsameddin (?) Efendi], Ankara: Nûri Efendi, Antakya: Mehmed Şah Efendi, Aydın: Sâkıb Efendi, Ayıntab: [İsmail Hakkı Çelebi], BAHÂRİYE: Nazif Efendi, Bilecik: Bahaeddin Efendi, Beyşehir: Ârif Çelebi, Burdur: Fehmi Efendi, BURSA: Şemseddin Efendi, Çankırı: Hasib Efendi, Çorum: Hüsameddin Efendi, Denizli: Hasan Ali Efendi, Edirne: [Salâhaddin Efendi], Eğirdir: Osman Nuri Efendi, Erzincan: Hacı İbrâhim Hakkı Dede, ESKİŞEHİR: Şemseddin Efendi, GALATA: Ahmed Efendi, GELİBOLU: Burhâneddin Efendi, HALEP: Ahmed Remzi Dede, Humus: Abdur(rahman) Kâmil Efendi, Islâhıye: (Şeyhin ismi yok), İzmir: Nuri Efendi, KARAHİSÂR: Celâleddin Çelebi, Karaman: Veled Çelebi, KASIMPAŞA: Seyfeddin Efendi, KASTAMONU: Âmil Çelebi Efendi, Kayseri: Hüsâmeddin Efendi, Kilis: Ahmed Sabuhi (Sucu?) Efendi, KONYA: Çelebi Efendi, Kudüs: [Adil Efendi], Kütahya: Sâkıb Efendi, Lazkıye: Râgıb Efendi,MANİSA: Celâleddin Efendi, Maraş: Selim Efendi, Muğla: Cemâleddin Efendi, Niğde: Hüsâmeddin Efendi, Samsun: [Hacı Mehmed Emin Efendi], Sivas: Reşid Çelebi, Şâm-ı Şerîf: Said Efendi, Tire: Hayrullah Efendi, Tokat: Hâdî Efendi, Trablusşam: Şefik Efendi, Ulukışla: Said Dede, Urfa: [Hüsameddin Efendi], Üsküdar: Ferruh Çelebi Efendi, YENİKAPI: Abdülbâki Efendi.22
Birinci Dünya Savaşında Suriye Cephesinde geri planda da olsa savaşa iştirak eden Mevlevî Taburu"nda bulunmuş kişilerden Edirneli Kadir Dede, Tabur"la ilgili olarak tuttuğu notlarında23 “Seferberliğin bidâyetinden nihâyetine kadar” vefat eden 14 şeyhin ismini vermektedir ki şunlardır: BAHARİYE: Nazif, Burdur: Fehmi, Eğirdir: Osman, ESKİŞEHİR: Şemseddin, Humus: Kâmil, KARAHİSAR: Celâleddin, Kerkük: Abdullah, Kütahya: Hüsameddin (vekil), Midilli: Nazif, Sakız: Hacı Sabri (vekil), Siroz: Âgâh, Sivas: Râşid (Reşid?), Ulukışla: Said, Urfa: Hüseyin Hüsameddin Efendiler.24
Sonuç olarak 1912 yılında basımı yarım kalan Konya Salnâmesi"nin içinde, Mevlâna Dergâhı son postnişinlerinden Veled Çelebi (İzbudak, öl.1953), Mevlâna ve etrafındakileri anlatan bir menâkıbnâme yazmış ve neşretmiştir. Bu Menâkıb"ın sonunda o, mezkûr tarihte faal olan Mevlevihânelerle şeyhlerinin, ayrıca mevlevihânelerin bânîlerini veya türbelerinde yatan zâtların isimlerini içeren bir liste eklemiştir. Söz konusu matbû Menâkıb"ın Veled Çelebi tarafından tashih edilmiş bir nüshası Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi (SÜSAM) Uzluk Arşivi"nde bulunmaktadır. Ayrıca bu nüshadaki listenin üzerinde, Veled Çelebi"nin en yakınında bulunan kişilerden Üsküdar Mevlevihânesi son postnişini değerli alim ve şair Ahmed Remzi Dede"nin (Akyürek, öl.1944), mevlevîhanelerin kuruluşlarıyla ilgili bazı ilaveleri ve birkaç şeyhin isimleri üzerinde tashihleri de vardır. Bu makalede mezkûr liste araştırmacıların dikkatine sunulmuş; karşılaştırma imkânı sağlamak için de 1915"te Gönüllü Mevlevî Taburu"na katılan Mevlevî şeyhlerinin listesi verilmiştir.
* Sanat Tarihi Araştırmaları, (Prof. Dr. Haşim Karpuz"a Armağan), Konya, 2007, s.341-346.
1Veled Çelebi hakkında bkz. İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, İstanbul, 1930-1941, s.1977-1982;Veled Çelebi, Hatıralarım, İstanbul, 1946; Feridun Nafiz Uzluk,”Veled Çelebi”, Selamet Dergisi, Mayıs 1962, c.I, S.2, s.12-13, 18; aynı müel. “M. Bahaeddin Veled Çelebi İzbudak”, Bütün Yönleriyle Erzurum, Ankara, 1968, s.199-201; Nevin Korucuoğlu, Veled Çelebi İzbudak, Ankara, 1994 (Kültür Bak. Yay.); Metin Akar, Veled Çelebi İzbudak, Ankara, 1999 (Türk Dil Kurumu yay.); Yakup Şafak, “Veled Çelebi İzbudak”, Türk Dili, Sayı 624 (Aralık 2003) , s. 808-813.
2 F.Nafiz Bey, 1330"u rûmî olarak değerlendirmiş olmalıdır; doğrusu 1912"dir. Zira Veled Çelebi yukarıda bahsi geçen 4 Ağustos 1333/15 Şevvâl 1335 (4 Ağustos 1917) tarihli notunda Salnâme"nin ve Menâkıb"ın zikredilen tarihten 5 yıl önce yazıldığını ifade etmektedir.
3 Akar, a.g.e., s. 121-122. (F. Nafiz Uzluk, SÜSAM"da Y96 numarayla kayıtlı Çelebi Cönkü"nün ilk sayfasına şu notu düşmüştür: “Veled Çelebi Hazretleri"nin 1953 (4) Mayısı(nda) vefatı dolayısıyla, müşârun ileyhin metrûkâtını bu yoksul bendesi Feridun Nafiz Uzluk"a verdiler. İmdi bu yazı ile yazılanlar fakirin topladıklarımdır. Çelebi"ye Tanrı rahmet ve mağfiret buyursun, âmin. 1 Ağustos 1954. Feridun Nafiz Uzluk, Ankara Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Profesörü.”
4 SÜSAM Uzluk Arşivi hakkında bkz. Haşim Karpuz-Yakup Şafak, “SÜSAM Uzluk Arşivi"nin Mevlevilik ve Tıp Tarihi Açısından Önemi”, X. Milli Mevlâna Kongresi Tebliğler II (Prof.Dr. Feridun Nafiz Uzluk Armağanı), Konya, 2003, s.105-109; Yakup Şafak, “Uzluk Ailesinin Mevlevilik Araştırmalarına Katkıları”, aynı eser, s.143-150.
5 Bu cümleden olarak Sezai küçük Bey"in değerli çalışmasından çokça istifade ettiğimizi belirtmeliyiz.
6 Ahmed Remzi Dede: “Bişnev ez ney çün hikâyet mî koned: 1048” Krş. Sezai Küçük, Mevlevîliğin Son Yüzyılı, İst., 2003, s. 270 (Simurg yay.)
7 Ahmed Remzi Dede tarafından üzeri çizilerek yanına şu not yazılmıştır: “Karahisârî Ahmed Çelebi Efendi: Şeyh vekili”
8 Ahmed Remzi Dede: “Mevlevîhâneyi Cunûnî Dede – Eyledi hû diye diye ihyâ : 1029” Krş. Küçük, s.181-183.
9 Ahmed Remzi Dede, kenara “Tecdîdi: 1184” yazmıştır.
10 Veled Çelebi isminin yanına Ahmed Remzi Dede hattıyla Sa"deddin yazılmıştır. Küçük"e göre son şeyh, Sa"deddin Çelebi"dir; krş. a.g.e., s.246.
11 Ahmed Remzi Dede: “Dergeh-i Mollâyı yapdı Şeyh Kalender cân-fezâ” : 1289” Krş. Küçük, s.274-275.
12 Yanında Ahmed Remzi Dede hattıyla 1048 tarihi vardır. Kuruluş tarihi ve banisi için bkz. Küçük, s.280-281.
13 Ahmed Remzi Dede, kuruluş tarihi olarak kenara 995 tarihini yazmıştır;Krş. Küçük, s.321-322.
14 Ahmed Remzi Dede, ismin üzerini çizmiştir. Mevlevîhane"nin son şeyhi Âdil Efendi"dir; bkz. Küçük, s.323.
15 Ahmed Remzi Dede, dergâhın banisi yerinde “Vâlide-i Hazret-i İbrâhim Edhem” notunu düşmüştür; Şahabettin Uzluk"un listesinde de “İbrahim Ethem annesi” denilmektedir; bkz. Mevlâna"nın Türbesi, Konya, 1946, s.163.
16 Ahmed Remzi Dede bu ismin üzerini çizip yanına Mehmed Emin yazmıştır. Krş. Küçük, s.250-254.
17 Ahmed Remzi Dede: “Mevlevîhâne şöhre-i âfâk – Oldı târîh Ka"betü"l-uşşâk” Bkz. Küçük, s.315 vd.
18 Ahmed Remzi Dede: “Bişnev ez ney çün hikâyet mî koned: 1048” Krş. Küçük, s.257-258.
19 Kenarda Ahmed Remzi Dede"nin yazısıyla (1)006 tarihi okunmaktadır ki Mevlevîhane"nin Yeniçeri kâtibi Malkoç Mehmed Efendi tarafından yapım yılıdır. Bkz. Küçük, s.101.
20 İzbudak, Hatıralarım, s.54-55; Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlâna"dan Sonra Mevlevîlik, İst., 1953, s.177-178; Nuri Köstüklü, Vatan Savunmasında Mevlevîhaneler, Konya, 2005 (Çizgi Kitabevi yay.), s.119; Süheyl Ünver, Osmanlı İmparatorluğu Mevlevihaneleri ve Son Şeyhleri, tsz,
21 Konya"da neşredilen Babalık gazetesinde yayınlanmış olan bu liste Köstüklü"nün zikredilen eserinden alınmıştır. (s.91-93) İsimleri Veled Çelebi"nin listesinde bulunmayanlar italik yazılmış; farklı olanlar ise köşeli parantez içinde gösterilmiştir.
22 Şam Mevlevîhanesi"nde 23 Nisan 1915 tarihinde çekilmiş olup Mevlevî Taburu"na katılan şeyhlerden birçoğunun da yer aldığı bir fotoğraf bugün SÜSAM Uzluk Arşivi"nde bulunmaktadır. Bu fotograf, Sayın Küçük"ün (s.516-517) ve Köstüklü"nün (s.222) eserlerinde, ayrıca Konya"dan Dünya"ya Mevlâna ve Mevlevilik (Konya, 2002, s.304) adlı kitapta yayınlanmıştır.
23 Derviş Kadir, Mecmua, SÜSAM Uzluk Arşivi, Y70, s.10.
24 Ayrıca krş. Ünver, Osmanlı İmparatorluğu Mevlevihaneleri ve Son Şeyhleri.
