Tasavvuf'ta İncitmeme Prensibi ve Alvarlı Efe'nin Bazı Şiirlerinde İncitmemenin Önemi
Doç. Dr. Vahit GÖKTAŞ
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Giriş
Tasavvufi düşüncede insan Allah'ın halifesidir. Bundan dolayı kim olursa olsun bir insanı incitmek veya bir kimseyi hor görmek insanoğlunun Allah'a karşı işleyebileceği en büyük suçlardan biri olarak görülmüştür. İnsan kalbi ise nazargâh-ı ilâhîdir. Hz. Peygamber tüm âlemlere rahmet olarak gönderilmiş ve cinsiyeti, ırkı, milleti ne olursa olsun insanoğluna izzet ve onuru dolayısıyla en güzel şekilde muamele etmiştir. Alvarlı Efe “Bir cânı incitme”, “Sakın incitme bir canı, Yıkarsın Arş-ı Rahman'ı” ve “Cânânı incitme cânâ tendeki cânın incinir” gibi dizeleriyle hem Hz. Peygamber'in yolunu takip etmiş hem de kendisinden önceki sufilerin benzer terennümlerini oldukça veciz ifadelerle dile getirmiştir.
İnsan-ı Kâmil Olmanın Şartı: İnsanı İncitmemek
Kur'ân-ı Kerîm'de yaratılmışların en şereflisi olarak vasfedilen insanın (Bakara, 34; A'raf, 172,173; Hicr, 28-30) Allah tarafından yeryüzüne halife olarak gönderildiği (Bakara, 30; En'âm, 165) belirtilmiştir. Hz. Peygamber de Allah'ın insanı kendi sureti üzere yarattığını ve onu mükerrem kıldığını söylemiştir (Buhârî, İstizan, 1.; Müslim, Cennet,12).
İnsanın yukarıda işaret edilen şuurda yaşaması ise bir eğitim işidir. Tasavvufi eğitimin hedefi insanın olgunlaşmasıdır. Olgunlaşan insan çevresine zarar vermez ve hiçbir canlıyı incitmez. Ancak bunun da ötesinde çevresinden gördüğü kötülük ve hakaretler karşısında incinmeyen insan profili tasavvufun hedeflediği olgun insandır.
“Gönül kırmak Allah'ı incitmektir.” anlayışını hayat tarzı hâline getiren Mevlânâ, “Bu hırka içinde olduğumuz müddetçe ne kimseden incinir ne de kimseyi incitiriz.” diyerek tam bir tevhid örneği sergilemiştir. Alvarlı Efe ise kimsenin ayıbını görmemeyi, kimsenin gönlünü kırmamayı tavsiye eder ve şöyle der:
Kimsenin gönlünü kırma
Sakın harama el urma
Bir ferdin aybını görme
Günâh meclisinde durma
Sakın incitme bir cânı
Yıkarsın Arş-ı Rahmân'ı (Lutfî, 2011: 552)
Alvalı Efe ile ilgili Tarihçe-i Hayat'da nakledilen şu ifadeler onun insana verdiği değeri apaçık ortaya koymaktadır: “Müddet-i hayatında hiçkimseye taarruz etmemiş, hiçbir ferdin kalbini kırmamış bir insan-ı kamildi” (Kutlu, H. 2006:79)
Sûfilerden Ebu'l-Kasım el-Hakim'e kalbi selimin sıfatları sorulunca şöyle demiştir: “Kalbi selimin üç vasfı vardır: İncitmeyen bir kalp, incinmeyen bir kalp, iyiliği Allah rızası için yapıp karşılık beklemeyen bir kalp.” (Topbaş, 2002: 450). Mahlukatı incitmemek ise tasavvuf'un başıdır. (Gümüşhanevi, 2006: 44)
Tasavvuf İslam'ı ihsan kıvamında yaşayabilmektir. Allah şöyle buyurur: “Kim ihsan derecesine yükselerek özünü Allah'a teslim ederse onun mükâfatı Rabbinin katındadır.” (Bakara, 2/112). Ebu'l-Hasan Harakanî bir mümin kardeşini incitmeme ile ilgili şöyle demiştir: “Bir din kardeşini incitmeden sabahtan akşama çıkan bir mümin o gün akşama kadar Resulullah ile beraber yaşamış gibidir. Eğer bir mümini incitirse Allah onun o günkü ibadetini kabul etmez.” (Attar, 2007: 628). Demek ki; bir gönlü kırmanın cezası bu kadar büyük ve kimseyi incitmeden bir gün geçirmenin mükâfatı da bu derece yücedir. Fiziki yaralar zamanla iyileşir fakat gönül yarasının iyileşmesi zordur. Çünkü gönül sırça gibidir ve kırılgandır. Bu nedenle denilmiştir ki: Kılıç yaraları zamanla iyileşir ama dil yarası asla iyileşmez.
Sufiler gönül kırmayı Kâbe'yi yıkmakla eşdeğer hatta daha büyük bir günah olarak görmüşlerdir. Mesela gönül kıran kimsenin kıldığı namazın kendisine fayda vermeyeceğini, gönül kırarak kılınan namazın ve türlü meşakkatlerle varılan haccın kişiye bir faydası olmayacağını dile getirmektedir.
Eğer gönül kırdın ise, bu kıldığın namaz değil
Yetmiş iki millet dahi elin yüzün yumaz değil.
Aksakallı pîr hoca, bilemez hâli nice
Emek yimesün hacca, bir gönül yıkar ise (Tatçı, 1997: 386)
Bu nedenle Yunus Emre bir gönle girmeyi, gönül almayı bin kez hacca varmaktan daha kıymetli görmüştür. Yunus Emre!nin şiirlerinden olan şu dizeler, sufilerin insana verdiği değeri ortaya koymak için kâfidir. O şöyle demektedir:
Yunus Emre der hoca, gerekse var bin hacca
Hepisinden de eyice, bir gönüle girmektir. (Tatçı, 1997: 386)
Tasavvuf kültüründe kalb ve ehl-i kalb adı ile ayrı bir yeri olan gönül konusunun Mevlânâ ve Yûnus'tan sonra kültürümüzde ve eğitim dünyâmızda etkisi daha bir yaygınlaşarak onun bir parçası olmuştur. (Yılmaz, 2006: 159-178) Sûfilere göre insanın kalbi arş-ı Rahman ve nazargah-ı İlahî'dir. Gönül alan Allah'ın rahmet ve muhabbetine vesile olur, gönül yıkan ise iki cihanda en bahtsız kişidir. Yunus Emre bu durumu şöyle ifade etmektedir:
Gönül Çalab'ın tahtı, çalab gönüle baktı
İki cihan bedbahtı, her kim gönül yıkar ise
Tasavvufi düşüncede gönül almanın kişiyi Allah'a yaklaştıracağı ifade edilmiştir. Buna göre; kalbin sahibi ister bilsin, ister bilmesin; Hakk'ın nazarının bulunmadığı hiçbir kalp yoktur. Halkın yükünü çekerek, onlara hizmet etmek ehlüllah nazarında, kalpteki nazargâh-ı ilahiden feyz almak demektir. Alvarlı Efe kalp kırmamaya dikkat etmiş, tüm insanlara şefkat ve merhamet kanatlarını germiştir. (Lutfî, 2011: 656) . Alvarlı Efe insanın bu dünyada gurbetlik çektiğini, adeta esir bir vaziyette olduğunu, çaresizlik içinde maşukunu aradığını; insanın bu aşk yolunda sabretmekle görevli olduğunu, başa gelen belaya sabretmemenin aşığa yakışmadığını ve bu durumun yaratıcı olan mutlak sevgili Allah'ı inciteceğini şu dizelerle ne güzel ifade eder:
Hazer kıl kırma kalbin kimsenin cânını incitme
Esîr-i gurbet-i nâlân olan insânı incitme
Tarîk-ı aşkda bî-çâre-yi hicrânı incitme
Sabır kıl her belâya hâne-yi Rahmân'ı incitme. (Lutfî, 2011: 597).
Sûfiler kâfir bile olsa bir insanı incitmemenin Sünnet-i Nebî olduğunu bildirmişlerdir. Ahmet Yesevi'nin şu cümlesi bu durumu çok güzel bir şekilde ifade etmektedir: “Sünnet imiş kafir bolsa berme âzar.”(Tosun, 2012: 82) Alvarlı Efe'nin düşüncesinde de bir canı incitmek Rahmanın arşını yıkmak gibidir. Alvarlı konuyla ilgili uzunca bir şiir yazmıştır. Bir acize zulmetmek tüm belayı kişinin üzerine çekmesi demektir. Çünkü Allah zulme uğrayan ve acizin yardımcısıdır. Ancak gaflet perdesine bürünmüş zalim bunun farkında olmayarak kendisine de zarar verdiğinin farkında değildir.
Zulmeyleme bir ferde sen gelmeyesin bin derde sen
Olur isen zulme resen rûh-i revânın incinir. (Lutfî, 2011: 220).
Ol fakîr ki yüzen bakar, gözlerinin yaşı akar
Mü'min olan kalb mi yıkar, boynuna lânet mi takar
Sakın incitme bir cânı, yıkarsın Arş-ı Rahmân'ı (Lutfî, 2011: 552).
Ziyânkâr adüvvullahdır, zâlimin hasmı Allah'dır
İslâm hasbeten lillâhdır, bu emr -i Resûlullahdır. (Lutfî, 2011: 552).
Bu durumu Abdülkadir-i Geylânî şöyle ifade eder: “Ne kendine ne de başkalarına haksızlık etme. Çünkü haksızlık dünya ve ahirette karanlık demektir. Haksızlık ve zülüm, kalbi, yüzü ve amel defterini karartır. Ne haksızlık et, ne de haksız kimselere yardımcı ol. Yapabiliyorsan gördüğün haksızlığa katlan ama sakın ha haksızlık eden taraf olma; ezil ama ezme. Allah mazlumlara yardım eder. Peygamber Efendimiz (sav.)'in “Bir kimse haksızlık görür de Allah'tan başka bir yardımcı bulamazsa Allah “Sana er ya da geç mutlaka yardım göndereceğim” buyurur.” Hadisini zikreden Abdülkadir-i Geylani, sabredenin, yardım görüp yükseleceğini ve izzet bulacağını ifade eder. (Geylani, 2010: 165).
Kişi günah işlediğinde kainattaki tüm eşyayı incitmektedir. Alvarlı biraz daha ilerisini söyler. Ona göre; günah işleyen insandan cennetlerin tamamı incinir, cennetleri incitmek, oradan mahrum olmaktır.
Eğri yola gider isen lehv ü la'ib eder isen
Kebâiri yeder isen senden cinânın incinir. (Lutfî, 2011: 220).
İnsan günah işleye işleye edebten de zamanla uzaklaşır ve Allah korusun imandan çıkabilir. Neticede gönlündeki irfan yok olur gider. Bu durumda da Alvarlı Efe'ye gore Rahman'ın merhameti incinir ve bu kişiye Rahman merhametiyle muamele etmez.
Edeb hayâ gider elden nûr -i îmân çıkar dilden
Mahvolur irfân gönülden rahm-i Rahmân'ın incinir. (Lutfî, 2011: 220).
Hak yolundan uzaklaşanlar gözleri gorse de kördürler, bu körlük kişiyi hayvanat gibi hor duruma düşürür. Bu durumdan ise seyr u süluk yolunda meşayıh ve tüm dervişler incinir.
Râh-i Hak'dan dûr olma sen gözlü iken kör olma sen
Merkeb gibi hor olma sen pîr ü civânın incinir. (Lutfî, 2011: 220).
Şeriatı terketmek ve tarikatı reddetmek, hakikata ulaşamamak demektir. Hakikate ulaşamamak ise kişinin imanından lezzet alamaması anlamına gelir. Bu durumu Alvarlı şöyle ifade eder:
Terk edersen şerîatı reddedersen tarîkati
Bulamazsın hakîkati Lutfî îmânın incinir. (Lutfî, 2011: 220).
Alvarlı Efe insan-ı kâmil olmanın şartını hiç kimseyi incitmeme şartına bağlamıştır. Sevgiliyi incitmek aynı zamanda insanın kendisini incitmesi demektir. Tasavvufi düşüncede ise hiç kimseye kötü söz söylememe prensibine dikkat çeken Alvarlı Efe'ye göre dil yarası geçmez. Bu durumu Alvarlı Efe şu güzel sözlerle ifade eder:
Cânânı incitme cânâ tendeki cânın incinir
Kimseye renc etme cânâ dürr ü mercânın incinir
Hâtır-şikest olma amân söyleme bir ferde yamân
İncidirsen halkı hemân femde zebânın incinir. (Lutfî, 2011: 220)
Sûfilere göre ümmet-i muhammedi incitmek Peygamber Efendimizi incitmek gibidir. Ayrıca Resûlullah Efendimiz'e vefatından sonra ümmetin amelleri arzedilmektedir. Efendimiz gördüğü güzel amellere sevinmekte günahlara ise üzülüp Allah'tan mağfiret dilemektedir. Dolayısıyla Efendimizi üzmemek için Onun ümmetini incitmemek ve günahlardan uzak durmak gerekmektedir. (Topbaş, 2013: 32) Peygamber Efendimizin hayatı af örnekleriyle doludur. O, Taif'te kendisini taşlayan Taiflileri affetmiş ve islamla şereflenmeleri için dua etmiştir. Hz. Hamza'yı şehit eden Vahşi'yi affetmiştir. Kızı Zeynep'i hamile vaziyetteyken devesinden düşüren Hebbâr b. Esved'i müslüman olduktan sonra affetmiştir. Yukarıda'da belirttiğimiz gibi kendisine yıllarca zulmeden ve Mekke'den çıkmak zorunda kalmasına rağmen Mekke'nin fetih günü “hepiniz özgürsünüz” diyerek Mekkelileri affetmiştir.
Tasavvufî düşüncede tüm insanlık Hz. Peygamber'in külli vücudundan parçalar, hücreler gibidir. O en büyük ruh/ruh-i âzamdır. Öyle bir ruha sahiptir ki, Kur'an'ın açıklamasıyla: “insanlara dokunup onları üzen her şey, O'nu da rahatsız eder, incitir” (Tevbe, 128). Bu manada Alvarlı Efe Hz. Peygamber'in ümmetin günahlarından dolayı incineceğini ancak insan-ı kâmil olan kişinin kimseyi incitmeyeceğini, dolayısıyla insan-ı kâmil olanın günahkar duruma düşerek O'nu da incitmemesini salık veriyor. Kişinin işlediği günahlarla Hz. Peygamber'i inciteceğini şöyle ifade etmiştir:
Felekde hâsılı insân isen bir cânı incitme
Günahkâr olma fahr -i âlem-i zî-şânı incitme (Lutfî, 2011: 656).
İnsan mahluktur ve kuldur. İnsanlara karşı kusur işleyen insan karşısındakinin dostluğunu ve sevgisini kaybedeceği gibi Allah'a karşı bir günah işlediğinde de Allah'ın sevgisini zamanla kaybedebilir. Ancak Allah Rahman, Rahim ve Afüvv sıfatlarıyla affedebilmektedir. Ayet-i Kerime'de buyrulan: “Ey insan Kerim olan Rabbine karşı seni kim aldattı” (İnfitar, 6) ifadeleri insanın Allah'ın affetmesi ve keremine karşı yaptığı hatalar hususunda daha fazla dikkatli olmasına apaçık bir işarettir. İnsanlar kendi aralarındaki münasebetlerde birbirlerine karşı hatalı davranışlarda bulunduklarında birbirlerini affetmeleri zor iken, Allah Teâlânın, kulun pek çok hata ve noksanına rağmen yine o kula ihsanda bulunması; Allah Teâlânın Rahman, Rahim ve Afüv isimleriyle açıklanabilecek bir durumdur.
Alvarlı Efe'de Allah'a vuslat, gönle girmekle mümkündür. İnsan olmak da ancak gönül yıkmamakla gerçekleşmektedir. Kulluk Allah'ı, Peygamberi ve diğer mahlukatı incitmemekle mümkündür. Alvarlı Efe bir şiirinde bu durumu şöyle ifade eder:
“Hasislikden elin çek, sen cömerd ol kân-ı ihsan ol!
Konuşma câhil-i nâdân ile gel ehl-i irfân ol!
Hakîr ol âlem-i zâhirde, sen mânâda sultan ol!
Karıncanın dahi hâlin gözet, dehre Süleyman ol!” (Lutfî, 2011: 597).
Sonuç
Alvarlı Efe Hazretleri son yüzyılın en önemli değerlerinden biridir. Onun insana verdiği değer modernleşmenin getirdiği insan bunalımına çözüm olabilecek niteliktedir. Çünkü o, yukarıdaki ifadelerde de görüldüğü gibi tüm insanlığı olduğu gibi tüm mahlukatı kucaklamıştır. Alvarlı Efe'de insana verilen değer yaratıcısıyla olan münasebeti dolayısıyladır. Şeyh Galip'in de dediği gibi insan zübde-i alemdir (1971: 10). Yani alemin özüdür, mikro kosmozdur. Alvarlı Efe'de incitmeyen insan, kâmil insandır. “Gönül kırmak Allah'ı incitmektir.” anlayışı sadece Alvarlı'da değil daha önceki pekçok sûfide vardır. Kamil insanın gönlü Hakk'ın isim, sıfat ve fiillerini yansıtan ayna gibidir.
Sufiler nazarında, kalp nazargah-ı ilâhidir. Kalp kırmak, kabeyi yıkmaktan daha tehlikeli görülmüştür. İnsan mahlukata karşı ve Allah'a karşı görevlerini yerine getirip insan-ı kamil olmak zorundadır. Sufiler yıllardır Halka hizmet Hakk'a hizmettir şuuruyla mahlukata hizmet etmişler ve Allah'a olan kulluk görevlerini en güzel şekilde yerine getirmeye çalışmışlardır. Alvarlı Efe de bu sûfilerden biridir. Alvarlı Efe gönül dünyasının sürekli parlak tutulmasını tavsiye etmektedir. O, Allah'a giden yolun, mahlukatı yaratandan öytürü incitmemekten ve bu şekilde Allah'ın sıfatlarıyla sıfatlanmaktan geçtiğini söylemiştir. İnsan için gerçek hürriyet ve insan-ı kamil olmak budur. Alvarlı, bir canı incitmeyi Rahmanın arşını yıkmak olarak değerlendirmiştir. Bunun yanında insanoğlunun asi ve günahkar olmasının hem Hz. Peygamber'i hem Allah'ı inciteceğini ifade etmiştir. O, kendisine gelen kişi ne durumda olursa olsun, onları şahsiyeti ve hoşgörüsü ile diriltmeye gayret etmiş önemli bir mutasavvıftır.
Onun şahsiyeti ile ilgili şu ifadelerle yazımıza son vermek istiyoruz. “Sarhoşları dahi huzuruna kabul eder, fasık, salih seçmez, herkesi menziline oturtur ve herkese layık olduğu şekilde muhatab olur, alaka ve iltifatıyla memnun ederdi. Yolunu şaşırmış olarak ziyaretine gelenler, doğru yola ererek yanından ayrılırlardı.” (Kutlu, H. 2006:79)
Kaynakça
Abdülkadir Geylânî (2010). el-Fethu'r-Rabbânî -Alemlerin Anahtarı-. (Çev. Osman Güman). İstanbul: Gelenek Yayınları.
Feridüddin-i Attar (2007). Tezkiretü'l-Evliya. (Çev. Süleyman Uludağ). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Gümüşhanevî, Ahmet Ziyaeddin (2006). Müceddid Risalesi: Vasiyetler ve Nasihatler. (Çev. Mehmet S. Bursalı). Konya: Vuslat Yayınları.
Hâce Muhammed Lutfî (2011). Hulâsatü'l-Hakâyık ve Mektûbât-ı Hâce Muhammed Lutfî. İstanbul: Damla Yayınevi.
Kutlu, H. (2006). Hâce Muhammed Lutfî (Efe Hazretleri), Hayatı Şahsiyeti ve Eserleri. İstanbul: Damla Yayınevi.
Şeyh Galib (1971). Şeyh Gâlib Divanı'ndan Seçmeler. (Haz: Abdülbâki Gölpınarlı). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Tatçı, M. (1997). Yunus Emre Divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Topbaş, O. N. (2002). İmandan İhsana Tasavvuf. İstanbul: Erkam Yayınları.
Topbaş, O. N. (2013). “Hak Dostlarından Hikmetler Ebu'l-Hasan Harakânî-1”. Altınoluk, sayı: 324, 32.
Tosun, N. (2012). Derviş Keşkülü: Tasavvuf ve Dergah Kültürü. İstanbul: Erkam Yayınları.
Yılmaz, H. K. (2006). “Eğitimde Gönül Faktörü Mevlânâ Örneği”. Yetişkinlik Dönemi Eğitimi ve Problemleri Sempozyumu. İstanbul.