MEVLÂNÂ"NIN MESNEVÎ"SİNDE

“HAR (EŞEK)” METAFORU

“Eşek olduğunu bilmeyen, hakîkaten eşektir!”1 (Hz. Mevlânâ)

Abstract

The Metaphor of Donkey in the Masnawî of Mevlana

It is seen that to be referred to metaphorical way of expression very often to express abstract meanings in the fields of Islamic mystic thought and its literature also which deal with as a basic theme a metaphysical universe beyond the physical world and internal universe of man (spiritual/psycholocial structure of man) rather than his external/outward structure. In this context metaphor of donkey was used in Islamic mystic thought generally to express meanings such as self (one"s desires)/ the person who couldn"t keep oneself from psychical virtues/the person who filled his heart and his mind with worldly goods (wealty) and vain and useless talks (speechs) and feelings/ and the scholar who don"t act according to his knowledge. In our this study we are going to seek answers of this basic question: “I wonder if Mawlânâ had used metaphor of donkey in his Masnawî in which meaning?” Our this study is aiming to make a contribution to be understood well better refinements of language which Mawlânâ used and to be interrogated negativ and unjustifiable criticisms which are directed towards him.

Key words: Mawlânâ, metaphor, donkey, scholars of external/outward, self/one desires, love.

Özet

Fiziksel dünyânın ötesinde metafizik bir âlemi ve insanın zâhirinden çok iç dünyâsını (mânevî/rûhî yapısını) kendine temel konu edinen Tasavvuf düşüncesi ve edebiyâtı alanında da soyut mânâları ifâde etmek için metaforik anlatım biçimine sıkça başvurulduğu görülmektedir. Bu bağlamda tasavvuf düşüncesinde “eşek” metaforu, genellikle “nefs/nefsânî hasletlerden kendini kurtaramamış kimse/gönlünü ve zihnini dünyâlıklarla, boş ve faydasız söz ve duygularla dolduran kişi ve ilmiyle amel etmeyen âlim” gibi mânâları ifâde etmek üzere kullanılmıştır. Biz de bu çalışmamızda, “Acaba Mevlânâ, Mesnevî"sinde “har (eşek)” metaforunu hangi anlamlarda kullanmıştır?” temel sorusunun cevaplarını arayacağız. Bu yönüyle çalışmamız, Mevlânâ"nın kullandığı dilin inceliklerinin daha iyi anlaşılabilmesi ve ona yönelik birtakım olumsuz ve haksız eleştirilerin sorgulanması noktasında katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler: Mevlânâ, metafor, eşek, zâhir ulemâsı, nefs, aşk.

Yunanca “öte” anlamına gelen meta sözcüğü ile “taşımak, aktarmak, götürmek” mânâsındaki phoros kelimelerinin bileşiminden oluşan metapherein sözcüğünden türetilen2 metafor, “Bir deyimi/ifâdeyi, anlamlı bağlantısı olan bir başka deyim/ifâde ile mecâzî olarak anlatmak”3 şeklinde tanımlanır. Öteden beri metaforlar, çeşitli din ve kültürlerde soyut kavramların bir tür ifâde aracı olarak kullanıla gelmiştir. Mecaz, istiâre, teşbih, kıyas, mesel, kinâye ve sembolik imgelem gibi edebî söz sanatlarını da içine alan metafor, daha çok şiir (poetik) ve belâgat (retorik) alanlarında kullanılan edebî bir sanat olarak görülmekle birlikte, felsefe ve düşünce alanında kendisine sıkça başvurulan bir anlatım biçimi olarak karşımıza çıkmaktadır.

Fiziksel dünyânın ötesinde metafizik bir âlemi ve insanın zâhirinden çok iç dünyâsını (mânevî /rûhî yapısını) kendine temel konu edinen tasavvuf düşüncesi ve edebiyâtı alanında da soyut mânâları ifâde etmek için metaforik anlatım biçimine sıkça başvurulduğu görülmektedir. Bu anlatım tarzında, çoğunlukla görünür dünyâda yer alan motiflerden (tabiat, bitki, hayvan vb. unsurlardan) hareketle, duyu organlarıyla algılanıp tecrübe edilemeyen konular îzah edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda tasavvuf düşüncesinde “eşek” metaforu, genellikle “nefs/nefsânî hasletlerden kendini kurtaramamış kimse, gönlünü ve zihnini dünyâlıklarla, boş ve faydasız söz ve duygularla dolduran kişi ve ilmiyle amel etmeyen âlim” gibi mânâları ifâde etmek üzere kullanılmıştır.

Esâsen eşek kelimesinin sözlükteki anlamlarına bakıldığında, şu bilgilerle karşılaşılır: “Tek tırnaklılardan, attan küçük, ince bacaklı, iri başlı, büyük kulaklı binek ve yük hayvanı; merkep, har, hımâr. Mecâzen; kaba, inatçı, ahmak ve kābiliyetsiz kişi.” Eşekle ilgili bâzı deyimler ve anlamları da şöyledir: “Eşek başı: Söz dinlemez, lâftan anlamaz kafa; sözü dinlenmeyen, küçümsenen kimse. Eşek cilvesi: Kaba–saba naz ve kırıtma. Eşek inadı: Aşırı ve kırılmaz inat. Eşek kadar olmak: İyice büyümek, aklı erecek yaşa gelmek. Eşek sudan gelesiye: Çok uzun süre. Eşek şakası: Kaba ve rahatsızlık veren şaka. Eşekten düşmüşe dönmek: Çok gülünç ve alçaltıcı duruma düşmek. Eşek yükü: Eşeğin taşıyabileceği ağırlık.”4 Tanım ve deyimlere bir bütün olarak bakıldığında, eşeğin, dış görünüş bakımından biraz sevimsiz, huy olarak da kaba–saba, sözden anlamaz, inatçı, ahmak ve yeteneksiz olma özellikleri öne çıkmaktadır.

Edebiyâtımızda, Farsça"daki “Har” kelimesiyle karşılanan eşeğin konu edildiği “Har-nâme” adında ayrı bir tür de vardır. Bu türün Türkçe"deki en meşhur örneği, Şeyhî"nin (Yûsuf Sinân, Germiyanlı) (ö.834/1431) Har-nâme"sidir. Mesnevî tarzında, 126 beyit hâlinde yazılan ve dört ana bölümden oluşan bu eser, “Türk mizah ve hiciv edebiyâtının şâheserlerinden biri”5 olup, “nev"inin müstakil bir eser olarak bilinen manzum ilk örneğidir.”6 Ana tema olarak konusunu, İranlı mutasavvıf şâir Emir Hüseynî"nin (ö.719/1320) Zâdü"l-Müsâfirîn adlı eserindeki küçük bir eşek hikâyesinden alan7 Har-nâme"nin Osmanlı pâdişahlarından Çelebi Sultan Mehmed"e mi, yoksa II. Murad"a mı sunulduğu husûsunda iki farklı görüş olmakla birlikte, ikinci görüş ağırlık kazanmaktadır.8 Hattâ, bu iki görüş telif edilerek, her iki pâdişâha da ayrı ayrı sunulmuş olabileceği ihtimâlinden de söz edilmiştir.9 Fâilâtün (feilâtün)/mefâilün/feilün (fa"lün) vezninde yazılan eser, 12 beyitlik tevhid ve na"t kısmıyla başlar ve bunu 26 beyitlik Sultan II. Murad"a mehdiye bölümü izler. Daha sonra: “Bir eşek var idi zaîf ü nizâr/Yük elinden katî şikeste vü zâr” beytiyle başlayan “münâsebet-i hikâyet” başlığıyla asıl konuya geçilir. Hikâyenin baş kahramanı, sürekli yük taşımaktan harap ve bîtap düşmüş bir eşektir. Bir gün otlakta gördüğü semiz ve boynuzlu sığırlar gibi olmaya özenen eşeğin başından geçenlerin mizâhî bir dille anlatıldığı ve “haddini aşan kimselerin karşılaşacakları kaçınılmaz son”un tasvîr edildiği Harnâme, 9 beyitlik pâdişah medhiyesi ve “Şeyhî” mahlasının zikriyle sona erer. Yaklaşık 1000 beyitlik meşhur Hüsrev ü Şîrin manzûmesini kendisine sunduğu Sultan II. Murad tarafından çeşitli ikram ve ihsanlar verildikten sonra memleketi Germiyan"a dönerken yolda harâmîlerin saldırısına uğrayan ve canını zor kurtaran Şeyhî"nin, Har-nâme"yi, bu olayı ve kendi hâlini tesbit ve hicvetmek için yazdığı rivâyet edilir. Bir başka rivâyete göre ise Şeyhî, pâdişâha sunduğu Hüsrev ü Şîrin manzûmesini, “tercümedir ve takdîre lâyık değildir” diye kötüleyen ve bu yüzden de çeşitli ikram ve ihsanlardan yararlanmasına engel olan hasımlarını hicvetmek maksadıyla Har-nâme"yi yazmış ve bunu da pâdişâha sunmuştur.10 Çeşitli kütüphânelerde 6 adet elyazması nüshası tesbit edilen,11 ilk kez M. Fuad Köprülü"nün tanıttığı,12 Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi Böl., no: 238"de kayıtlı elyazması nüshasının (Şeyhî Dîvânı içinde) Türk Dil Kurumu"nca tıpkıbasımı yapılan,13 daha sonraları Tâhir Olgun tarafından nesre çevrilip anlaşılması güç kelimeleri îzah edilerek tab" ettirilen14 ve Faruk Kadri Timurtaş tarafından da yayınlanan15 bu manzûme; dilinin tabiîliği, tasvirlerinin canlılığı ve kuvveti, hicvetmede haysiyetsizliğe düşmeyen seviyesi ile aynı zamanda kendi türünde bir sehl-i mümtenîdir.16

“Eşek” sözcüğünün Arapça karşılığı olarak kullanılan “el-Hımâr” kelimesinin, Kur"ân-ı Kerîm"de –değişik varyantlarıyla birlikte– beş ayrı yerde geçtiği görülmektedir: Bir yerde (Cuma, 62/5), kendilerine kutsal kitaplardan Tevrat indirildiği halde onunla amel etmeyen Yahudiler ve Yahudi âlimleri, “sırtında ciltlerle kitap taşıyan eşek”17 metaforuyla anlatılmıştır. Yine bir başka âyette, “Yürüyüşünde tabiî ol! Sesini alçalt! Çünkü seslerin en çirkini, elbette eşeklerin sesidir” (Lokman, 31/19) buyrularak, bâzı kötü huylar, eşeğin hoş olmayan, sevimsiz birtakım özelliklerine benzetilmek sûretiyle yerilmiştir. Müddessir sûresinde de öğütten/nasihatten yüz çevirip kaçan kimseler, “aslandan ürküp kaçan yaban eşekleri” ne18 (Müddessir, 74/49-51) benzetilmiştir. Bakara sûresi 259. âyette ise, öldükten sonra yeniden dirilmeyi îzah etmek üzere anlatılan bir sahnede, ölümünün üzerinden 100 yıl geçtikten sonra yalnızca kemikleri kalmış bir eşeğin yeniden dirilerek ete kemiğe bürünüp canlanması olayı19 (Bakara, 2/259) anlatılmaktadır. Nahl sûresinde eşeklerin, atlar ve katırlarla birlikte hem binek hayvanı ve hem de bir ziynet olarak insanlar için yaratıldığı20 (Nahl, 16/8) ifâde edilmektedir.

Biz, bu çalışmamızda, “Acaba Mevlânâ, Mesnevî"sinde “har (eşek)” metaforunu hangi anlamlarda kullanmıştır?” temel sorusunun cevaplarını arayacağız. Bu bağlamda, Mevlânâ"nın Mesnevî"de sıkça başvurduğu “eşek” metaforuna yüklediği anlamları ortaya koymaya gayret edeceğiz. Bu yönüyle çalışmamız, Mevlânâ"nın kullandığı dilin inceliklerinin daha iyi anlaşılabilmesi ve ona yönelik birtakım olumsuz ve haksız eleştirilerin sorgulanması noktasında katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Şimdi, Mevlânâ"nın Mesnevî"de “eşek” metaforuna yüklediği anlamları, yedi başlık altında incelemeye çalışalım:

“Aşırı derecedeki sevgi ve muhabbet, sevginin son mertebesi, sevginin insanı tam olarak hükmü altına alması” şeklinde tanımlanan aşk, mutasavvıflara göre varlığın aslı ve yaratılış sebebidir. Aşk, sevenin sevgilisinde kendini yok etmesi; öyle ki, aşkın yok, sâdece mâşûkun var olması, her şeyin ondan ibâret olması hâlidir. Dünyevî aşk, mecâzî/tabiî aşktır. Asl olan ise, hakîkî/ruhânî aşka, yâni Allah aşkına erebilmektir. Şu kadarı da var ki, Allah aşkını derinden hisseden kimse, ilâhî güzellikten diğer varlıklara yansıyan güzellikleri de sever. Yâni o, yaratandan ötürü, yaratılanı sever. Buradaki aşk, güzele değil, güzelliğedir. “Mecâzî aşk, hakîkî aşkın köprüsüdür” sözü bunun için söylenmiştir.21

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî"nin “aşktan habersiz insan aklı”nı tasvir ederken başvurduğu en temel benzetme, “çamura saplanıp kalmış eşek” metaforudur. O, şöyle der: “Aşkın şerhinde akıl, çamura saplanmış eşek gibi yattı kaldı. Aşkı, âşıklığı yine aşk şerh etti.” (I/10).22

Akıl, aşkı îzah etme husûsunda, “çamura batmış eşek” gibi debelenir durur; debelendikçe de daha bir çamurun içine batar.23 Aşkın ve âşıklığın nasıl bir şey olduğunu, en iyi yine âşık olan biri açıklayabilir. Aşk yarasını da yine âşık olan biri iyileştirebilir. Zira aşktan habersiz kimse, “kuyruğunun altına diken batmış eşek” gibidir:

“Bir kişi, eşeğin kuyruğu altına diken kor. Eşek onu oradan çıkarmasını bilmez, boyuna çifte atar./Zıplar durur; zıpladıkça da diken daha kuvvetli batar. Dikeni çıkarmak için akıllı bir adam lâzımdır./Eşek, dikeni çıkarabilmek için can acısıyla çifte atar durur ve yüz yerini daha yaralar.” (I/12-13).

O, küllî akıldan kaçan ve cüz"î akla sığınmakla yetinen insanları, “aslandan kaçan yaban eşekleri”ne benzetir: “Şu halde ey garip adam! Aslandan kaçan yaban eşeklerine benzedikten sonra, senin ne şerefin var ki?!/Eşek, işe yaradığı için öldürülmekten kurtulur. Fakat yaban eşeği olursa kanı mübahtır./Gerçi eşekte akıl ve iz"an yoktur; ama yine de bu özrü onu affedilmeye lâyık kılmadı./İşte ey yüce sevgili! İnsan, akıllı olduğu halde, o nefesten (Peygamberlerin ve velîlerin öğütlerinden) kaçar, vahşîleşirse, nasıl mâzur olur?” (I/265). “(İşte, kendini) akıl(lı sanan biri), evliyâdan kaçarsa o, hayvanlar zümresine geçer.” (Nahîfî Terc., I/800-801).

2. Şeyhini İmtihan Etmeye Kalkışan Mürid

Bu tür dervişleri, dervişliği özüne, yaşantısına, ahlâkına indirememiş, şekil ve görüntü bakımından “derviş gibi” görünen “sûret dervişleri” olarak tanımlayan Mevlânâ Celâleddin, bu kimselerin “eşeklik”lerinin bâkî olduğunu söyler: “Sûretâ derviş olan, o zekâtı, o arılığı nereden tadacak? O, mânâdır; “faûlün fâilât” değil./ Îsâ"nın eşeğinden şeker esirgenmez; ama eşek, arpadan ottan hoşlanır./Şeker, eşeği neşelendirseydi, önüne tonlarca şeker dökerdin.” (VI/15; Nahîfî Terc., VI/50-51).

“Sen, Îsâ"yı bıraktın da eşeği besledin. Hulâsa, eşek gibi perdenin ardında kaldın./İlim ve mârifet, Îsâ"nın tâlihidir, ey eşek sıfatlı, eşeğin şansı değil!/Eşeğin anırmasını duyar, acırsın. Halbuki bilmezsin ki eşek, sana eşeklik telkin ediyor./Îsâ"ya acı, eşeğe değil! Tabiatını aklına baş etme!/Bırak tabiatını, ağlayadursun. Sen, ondan al, canın borcunu öde!/Yeter artık, yıllarca eşeğe kul olduğun. Bil ki eşeğe kul olan, eşekten beterdir./“ Onları geride bırakın” sözünden murat, nefsindir. Nefs geride, aklın ileride gerek./Bu aşağılık nefs de eşekle aynı mîzaçta. Gece gündüz bütün düşüncesi, yem kaygısı./Îsâ"nın eşeği gönül feyzini bulmuş, akıllıların makāmında konaklamıştır./ Çünkü akıl galebe çalınca, eşek zayıflar. Zira eşek, şişman ve kuvvetli biniciden dolayı zayıflar./Ey eşeğe değer veren! Aklının azlığından dolayı bu hakîr eşek, ejderha kesildi./Gönlün Îsâ"dan hastalandıysa, yine ondan iyileşir; sıhhat yine ondan gelir; onu bırakma!” (II/142).

Kötü huyların barınağı konumundaki nefsi eşeklikten kurtarıp arındırabilmek için, mutlaka kâmil bir mürşidin terbiyesine sokmak lâzımdır. Zira “Ölmüş eşek tuz gölüne düşünce, eşekliği, murdarlığı geçmişte kalır.” (II/102). Burada tuz, “koruyucu” ve “arındırıcı” olma özelliğiyle, mürşidi simgelemektedir.

Peki, bu nefs eşeğinin insana hiç mi faydası yok? Bu sorunun cevâbını Mevlânâ, Mesnevî"nin konumuzla ilgili en vurucu örneği olan kabak hikâyesinde (V/111-119; Nahîfî Terc., V/268-287) verir. Hikâye, bir câriyenin eşekle ilişkisini anlatır. İç içe geçmiş iki türlü metaforik anlatımın ustalıkla örüldüğü bu hikâyeyi burada uzun uzadıya anlatmak yerine, yalnızca metaforik çözümlemesini vermekle yetineceğiz:

Ön plândaki metaforik anlatıma göre, hikâyenin baş kahramanı olan eşek, nefsi simgelemektedir. Esâsen bunu, Mevlânâ bizzat şöyle açıklamaktadır:

Söz konusu hikâyenin geri plândaki metaforik anlatım unsurlarını çözümlediğimizde ise daha farklı ve ilginç sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Ana fikir olarak, “olaylara yalnızca zâhir gözüyle bakmanın insanı sürükleyeceği felâketlerin sonuçları”nın işlendiği bu çözümlemeye göre, baş kahramanımız olan eşek, “mânevî ilimlerden yoksun olmakla birlikte Cenâb-ı Hakk"ı, insanı ve evreni yalnızca dış görünüş bakımından, zâhirî bakış açısıyla yorumlamaya kalkışma ameliyesi”ni sembolize etmektedir. Olayların bâtınını, içyüzünü ve birtakım inceliklerini kavramaktan uzak olan bu eksik zâhirî bakış, tıpkı hikâyemizdeki eşek gibi, sâhibini iğfâl ederek onun işini bitirir. Bu durumda hikâyedeki kadın ise, mânevî ilimlerden habersiz, yalnızca zâhirî bakış açısıyla hüküm veren zâhir ulemâsını ve onların fikirlerine kapılan kimseleri; câriye de işin derinliklerine ve inceliklerine vâkıf olan mânevî ilim sâhibi kimseleri simgelemektedir. Nihâyet hikâyedeki kabak ise mânevî bakış açısını, yâni mârifet ve hikmeti ifâde etmektedir.

Burada metaforik çözümlemesini verdiğimiz Kabak hikâyesinin, M.S. II. yüzyılda yaşamış bir Latin yazar olan Apuleius"tan (d. 124 – ö. 170) alınmış olduğu da unutulmamalıdır. Onun, Millî Eğitim Bakanlığı tarafından “dünyâ edebiyâtından tercümeler–Lâtin klâsikleri” arasında 27 numarada yayınlanan Altın Eşek adlı kitabında28 aynı hikâyeyi anlattığı görülmektedir. Mevlânâ"nın kronolojik olarak kendisinden yaklaşık 11 asır [1100 (yazıyla: binyüz) sene] kadar önce yaşamış olan bir yazarın kitabında geçen söz konusu hikâyeyi alıp bize aktarması, “Hikmet mü"minin yitik malıdır; nerede bulursa onu alır”29 ilkesinin bir gereği, yansıması ve sonucu olsa gerektir. Bu demektir ki, içinde yaşadığı Doğu kültürüne vâkıf olduğu kadar, hemen yanı başındaki Batı"dan da haberdar olan bir Mevlânâ ile karşı karşıyayız. Belki onun büyüklüğü, biraz da buradan kaynaklanmaktadır. Esâsen bu durum, Mesnevî"den veya Mevlânâ"nın başka herhangi bir eserinden herhangi bir kısmın –deyim yerindeyse– “cımbızla çekilerek”, onun birtakım seviyesiz ithamlara mâruz bırakılmasının ne kadar yanlış olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Konuyla ilgili Şefik Can merhûmun değerlendirmesi, başka söze mahal bırakmayacak niteliktedir: “Bu arada, bir câriyenin eşekle sevişmesi gibi meşhur hikâye de, Latin şâir Apuleius"un Altın Eşek kitabından alınmıştır. … Apuleius"un Altın Eşek"ini okuyanlar insan tabiatının süflî arzularını ifâde eden bu kitabı alkışlarken, aynı hikâye Mevlânâ"nın Mesnevî"sinde olunca hor görülmüştür. Bu görüş tamâmiyle bîtaraf değildir. Garez gelince insanın gözü kör oluyor, hakîkati göremiyor.”30

Mevlânâ, nefsânî/bedensel şehvet ve sıfatların boyunduruğundan kurtulamamış kimseleri, “kart eşekler” olarak tasvîr etmektedir. Çünkü onların elleri eğri, ayakları eğri, gözleri eğri, bakışları eğri, savaşları eğri, öfkeleri eğridir. Yâni onlar, nefs-i emmârelerinin güdümünden kurtulamadıkları için yanlış işler yaparlar; kötü yollara düşerler; gözleri hatâ ve kusurdan başkasını görmez; muhâtaplarına ihânet ve nefretle bakarlar; güzeli değil çirkini, doğruyu değil eğriyi görürler; durduk yerde öfkelenirler, sebepsiz yere kızarlar; savaşı bile kuralına göre yapmazlar; kalleşçe arkadan vururlar (I/206).

Mevlânâ, nefsânî/bedensel şehvet ve arzuların esâretinden kurtulamamış, bedenen güçlü kuvvetli bir kişiyle; bedensel güç bakımından zayıf olmakla birlikte hırs, kin, nefret, şehvet, öfke gibi nefsin yerilmiş hasletlerinden kurtulmayı başarmış kişiyi kıyasladığı bir hikâyeyi (V/312-327) anlattıktan sonra muhâtaplarına şöyle seslenmektedir:

Mevlânâ"ya göre, nefsin, “kendini beğenme, gurur, kibir ve kendinde bir varlık görme” gibi yerilmiş hasletlerinden kurtulamayan eşekleri aslan parçalar (I/245).31 Nitekim Mevlânâ, insanları bu gibi yerilmiş nefsânî hasletlerden kurtarmak için çabalayan şeyhlerin (erdemli insanların, bilgelerin) terbiyesinden, öğüt ve nasihatlerinden kaçan kimseyi, “sâhibinden kaçan eşek” metaforuyla îzah etmiştir. O şöyle der:

Allah"a giden yolda kurda kuşa yem olmamak, türlü eziyet ve belâlara mâruz kalmamak için, ayrıca yol arkadaşlarına (ihvân) da ihtiyaç vardır:

“Yol, nasıl yoldur? Gidenlerin ayak izleriyle dopdolu bir yol… Dost nasıl dosttur? Akıl ve tedbir merdiveniyle seni yücelten dost./Diyelim ki ihtiyatlısın da seni kurt kapmadı. İyi ama, topluluk olmadıkça o neşeyi bulamazsın ki!/Yalnız olarak bir yolda neşeli neşeli giden kişinin neşesi, dostlarla, yoldaşlarla giderse, birken yüz olur./Eşek bile emsâliyle gezip dolaşsa, bir canlılık ve sevinç elde eder./Kervandan ayrılıp, yalnız başına yol almaya kalkışan eşeğe o yol, yüz kere daha uzar, o derece yorulur./O çölü yalnız olarak aşıncaya kadar kaç sopa fazla yer, kaç kere fazla nodullanır./O eşek sana der ki: “Eşek değilsen, yola böyle yalnız düşme!” Sen de bu öğüdü iyi dinle!/Yolu gözeterek tenhaca ve güzel güzel giden, şüphe yok ki dostlarla daha güzel gider.” (VI/43-44; Nahîfî Terc., VI/118-119).

Günlerden bir gün, uzun bir yolculuğa çıkan sûfîlerden biri, sâkinlerinin çoğu yoksul ve garibanlardan oluşan bir tekkeye misâfir olur ve eşeğini ağıra bağlayıp suyunu yemini verdikten sonra dinlenmeye çekilir. Günlerdir yokluktan aç–bîtap halde bulunan tekke mensubu sûfîler, eşeği satıp, parasıyla o gece güzel bir ziyâfet ve semâ töreni düzenlemeye karar verirler. Tekkeye, “bu gece ziyâfet var, semâ var!” diye bir velveledir, düşer. Misâfir ise, uzak yoldan geldiği için izzet ü ikrâmın kendisine yapıldığını sanmaktadır. Ziyâfetten sonra semâ töreni başlamış, dervişler vecd ile coşmuşlar, ortalık toz duman içinde kalmıştır. Semâ sona doğru yaklaşınca, dervişler: “Eşek gitti (har be-reft), eşek gitti (har be-reft)” diyerek ritim tutmaya başlarlar. Bunu duyan misâfir de onları taklit ederek aşk u şevk ile aynı sözleri tekrarlar. Nihâyet tören bitmiş, herkes bir tarafa dağılmıştır. Üstünün başının ve eşyâlarının tozunu toprağını silkeleyen misâfir, toparlanıp yola koyulmak için ahırdan eşeğini getirmeye gider. Fakat eşek ortalarda yoktur. Hizmetkârdan eşeğin nerede olduğu sorar. Hizmetkâr: “Bilmiyor musun? Gece, olan biteni haber vermek için her yanına gelişimde, sen de diğerleri gibi “Eşek gitti, ey oğul, eşek gitti” diye zikretmekteydin. Ben de durumu biliyorsun, hakîkaten ârif adammışsın, diyerek geri döndüm” der.

Sûfînin söyleyecek sözü kalmamıştır. Bilinçsizce onların dediklerini ve yaptıklarını taklit etmenin pişmanlığını duymaya başlamıştır. Ancak iş işten geçmiş, olan olmuştur. Tamahkâr sûfîlerin kurbânı olduğunu yeni anlamıştır. Ziyâfete, zevk ve eğlenceye tamah etmek; onun gözünü, kulağını ve aklını perdelemiş, hakîkati görmesine engel olmuştur (II/40-45).

Görüldüğü gibi, hikâyenin baş kahramanı olan eşek, ancak bir gecelik eğlenceye yetecek “dünyâ malı” ya da çok kısa süreli bir “eğlencelik sermâye” konumundadır. Öyleyse ona ancak bu kadar değer vermeli; boşu boşuna ona hırs ve tamah göstermemelidir. Aksi takdirde, “tamah”ın sonunda “tebah (zarar/ ziyan)” ile karşılaşmak kaçınılmaz olacaktır.

Mesnevî"de anlatılan bir başka hikâyeye göre, bir gün yine sûfîlerden biri seyahate çıkar. Nihâyet bir gece yolu, bir tekkeye düşer ve oraya konuk olur. Günlerdir sırtına binerek yolculuk ettiği yorgun ve bitkin eşeğini ahıra bağlar. O sırada tekkede dervişler, büyük bir mânevî zevk ve huzur içinde, aşkla, şevkle, vecdle zikir ve murâkabe hâlindedirler. O da onlara katılır. Nihâyet zikir merâsimi bitince, misâfir olan sûfîye yemek getirirler. Sûfî, o zaman ahırdaki eşeğini hatırlar ve tekkenin hizmetini gören kişiye: “Ahıra git, hayvana saman ve arpa ver!” der ve bundan sonra aralarında şu konuşma geçer: Hizmetçi: “Lâ havle... Bu ne gereksiz bir söz! Eskiden beri bu işler benim işim.” Sûfî: “Önce arpayı ısla! Çünkü eşek karttır, dişleri sağlam değil.” Hizmetçi: “Lâ havle… Ey ulu, bunu niye söylüyorsun? Bu hizmet usûlünü, herkes benden öğrenir.” Sûfî: “Önce semerini indir, sırtına da ilâç sür!” Hizmetçi: “Lâ havle… Ey hakîm, benim, senin gibi yüzbinlerce konuğum geldi; hepsi de yanımızdan râzı olup gittiler. Konuk bizim canımızdır, bizdendir.” Sûfî: “Suyunu ver; ama ılık olsun.” Hizmetçi: “Lâ havle… Artık beni utandırıyorsun.” Sûfî: “Arpaya az saman karıştır!” Hizmetçi: “Lâ havle… Bu sözü kısa kes artık!” Sûfî: “Yerini süpür, taş toprak kalmasın. Islaksa biraz kuru toprak serp!” Hizmetçi: “Lâ havle, a babam, lâ havle de! Bir işe yolladığın ehil kişiye az söyle!” Sûfî: “Eşeğin sırtını tımar et!” Nihâyet hizmetçi: “Lâ havle… Baba, artık utan!” dedikten sonra: “İşte gittim, önce arpa, saman getireyim” dedi ve gitti; ama ahır aklına bile gelmez. Sûfîyi aldatmanın keyfiyle, birkaç arkadaşıyla birlikte, sûfînin dediklerine gülmeye, onunla alay etmeye başlar.

Sûfî, uzun süre yolculuk yapmakta olduğundan gözlerini yumup uykuya dalar. Rüyâsında, bir kurdun eşeğine musallat olduğunu görür: Kurt, sırtından, uyluğundan onu parçalamaktaydı. Uyanıp: “Lâ havle… Bu ne biçim saçma rüyâ? Acaba o şefkatli hizmetçi nerede ki?” dedikten sonra yine uykuya dalar. Bu sefer eşeğini yolda giderken, gâh bir kuyuya, gâh bir çukura düşüyorken görür. Türlü türlü kötü rüyâlar görmektedir. Kısacası sûfî, tam bir vesvese içindedir. Zavallı eşek ise, taş toprak içinde, semeri tersine dönmüş, kuskunu kopmuş haldedir. Yol yürümekten canı çıkmış; bütün gece yemsiz… Gâh can çekişmekte, gâh ölmek üzeredir. Bütün gece: “Yâ Rabbi, arpadan vazgeçtim, bir avuçcağızdan da az saman olsa, o bile yeter” diye sayıklamaktadır. Hâl diliyle “Ey şeyhler, bir merhamet edin, bu ham ve edepsiz hizmetçinin elinden yandım!” demektedir. Nihayet bîçâre eşek, açlık illetinden o gece sabaha kadar yan üstü yatar kalır. Gündüz olunca, hizmetçi gelip hemen semerini düzeltir, sırtına vurur. Eşekçiler gibi, sırtına birkaç da sopa indirir. O köpek hizmetçiden ne umulursa, eşeğe onu yapar. Eşek, dayağın şiddetinden sıçrayıp kalkar. Dili yok ki, hâlini söylesin!

Sûfî, merkebe binip yola koyulunca, mecalsiz eşek, her an yüz üstü düşüp kalkmaya başlar. Halk, merkep düştükçe onu kaldırmaya çalışıyor; herkes onu hasta sanıyordu. Birisi kulağını burmakta, öbürü yara var mı diye damağını yoklamakta, diğeri nalında taş aramakta, bir diğeri de gözünü puslu görmektedir. Sûfîye: “Ey şeyh, bu ne hal? Dün, “şükürler olsun, bu eşek güçlüdür” demiyor muydun?” derler. Sûfî: “Geceleyin “Lâ havle” yiyen eşek, sabahleyin ancak böyle gider. Merkebin azığı geceleyin “Lâ havle” olur, hep bu tesbîhi çeker durursa; gündüzün de işte böyle (“ve lâ kuvvete” olur) başını secdeden kaldıramaz (yâni ölür gider)!” der (II/13-20).

Sûfî, söyleyeceğini söylemiştir. Burada sözü alan Mevlânâ, bu hikâyeden çıkarmamız gereken dersleri şöyle sıralıyor:

Yine, Hakk"ı ve hakîkati bâtıldan ve fânî şeylerden ayırt edemeyen kimseleri “eşek beyinli” (III/222) olarak niteleyen Mevlânâ"nın, hakîkate kulak vermeyerek, Hak katında hiçbir kıymeti olmayan şeylere değer veren kimseler hakkındaki şu tasvîri de ilginçtir: “Eşek, müşteri olup bir şey almaya kalksa, elbette ham kavun alır.” (II/160).

Bir başka yerde de mârifet ve hikmet incilerinin değerini bilemedikleri için hakîkate kulak vermeyen kimseleri şöyle tasvir eder: “Bu inci, iki âlemde de değerlidir. Eşek gibi hiçbir şeyden anlamayan o çocuğun elinden onu al!/Eşeğe göre, katır boncuğu ile inci birdir. O eşek, zâten incinin de, denizin de varlığından şüphe etmektedir./O, denizi de inkâr eder, incilerini de. Hiç hayvan, inciyi, süsü püsü arar mı?/Tanrı, hayvana böyle bir hikmeti vermediği için, onlar, lâl ile incinin değerini bilmezler./Sen hiç eşeğin kulağında küpe gördün mü? Eşeğin kulağı da yeşilliktedir, aklı da!” (VI/82-83; Nahîfî Terc., 208-211).

Mevlânâ"ya göre, sâhip olduğu zâhirî ilme çok güvenen, sâdece onunla her şeyin üstesinden geleceğini sanan ve bu yüzden de başkalarını küçümseyen zâhir ulemâsı, mârifet ilmi gerektiren bir durumla karşılaşınca, “buz üstünde öylece kalakalan eşek” gibi ne yapacağını şaşırır; sağa sola kımıldayacak hâli kalmaz. En küçük bir çabalamada kafası gözü yarılır, perişan olur. Bu tür hakîkatten habersiz zâhir ulemâsına Mevlânâ, biraz da alaycı bir edayla şöyle seslenir: “Ey âlim, sen halka eşek diyorsun; ama şimdi sen, eşek gibi buz üstünde kalakaldın…” (I/288).

Bir başka yerde ise, işin ciddiyetini en vurucu şekilde kavratacak şu yalın gerçeği onun yüzüne haykırır: “Eşek olduğumuzu bilmezsek, hakîkaten eşeğiz!” (I/229).

Mevlânâ, şu görünür dünyânın dışındaki metafizik âlemin gerçekliğini kavrayamayan, sûrete takılıp hakîkati göremeyen, yâni beş duyunun algılayamadığı hakîkatlere inanmayan kimselerin yolunu “eşeklerin yolu” olarak niteler: “Ey atlı! (Beş) duyu (his) yolu, eşeklerin yoludur. Eşeklere katılma, bundan utan!” (II/4). Zira, eğer “Hayvan duyusu pâdişâhı görseydi, öküzle eşek de Tanrı"yı görürdü.” (II/5).

Kur"ân"daki “İşte böyleleri hayvan gibidirler; belki daha da aşağılıktırlar” (A"râf, 7/179)32 âyetinden33 aldığı ilhamla Mevlânâ, gözü, duyularla algılanan fiziksel dünyâdan başka bir şey görmeyen, dolayısıyla da metafizik âleme nüfûz edemeyip hakîkate ulaşmaktan mahrum kalan kimseleri, “eşekten de aşağı” seviyede görmektedir. O, şöyle der:

“Halbuki ey eşekten aşağı kişi! Fikir dünyâsından gāfil ve habersizsin./Bilgisizliğe râzı, akla yabancısın; Hakk"ın feyzinden habersiz bir dîvânesin./Gerçi sûretin insan, ama akıl ve idrâkin yok. İnsan huylu değilsin; olsan olsan, bir eşek sıpasısın!” (II/79; Nahîfî Terc., II/232-233).34

Bu tür kimseler, pislik ve çamur deryâsı hükmündeki bu sûret âlemini, hiç yok olmayacak kalıcı bir yurt sanırlar ve bu yüzden oraya iyice yerleşmek için gayret ederler. Oysa, “Eşek bile, hızlı yürüyeyim derken balçığa saplandı mı, oradan kurtulmak için an-be-an oynar durur (çabalar)./Orada kalmak için yerini düzeltmeğe kalkışmaz; bilir ki, orası geçim yeri değildir./Duygun, eşek duygusundan daha aşağı mı ki, gönlün bu balçıktan sıçramadı bile?!” (II/257-258).35

Bir başka yerde de Mevlânâ, hakîkate ulaşamamış, taklitten tahkîke geçememiş ve bu yüzden de bir türlü hüccet (delil) ve aklî îzahlar getirme illetinden kurtulamamış cüz"î akıl sâhibi kimseleri, “gözleri bağlı değirmen eşekleri”ne benzetir. Onlar, akl-ı kül şehrine geldiklerinde, tıpkı “gözleri bağlı değirmen eşekleri” gibi önlerini göremediklerinden, oldukları yerde döner dururlar; hiç yol alamazlar (III/41-42).

Yine, dünyânın oyun ve oynaşına, eğlencesine aldanıp kalan kimseleri “yaban eşekleri”ne benzeten Mevlânâ, onları: “Ey yaban eşekleri, bu yanda tuzaklar var! Bu yandaki tuzaklarda kan içiciler var!” (III/41) diyerek uyarmaktadır. Burada da onun, Kur"ân"da geçen “aslandan kaçan yaban eşeği” (Müddessir, 74/50-51) metaforundan esinlendiği görülmektedir.

Aslolan; sûret (şekil, zâhir) değil, sîrettir (öz, maya, yaratılış, huy, bâtın). Çünkü sûrî güzellik, bakırın üzerindeki altın kaplama gibidir. Yâni aslî bir unsur değildir; küçük bir darbede sıyrılır çıkar. Ama sîret güzelliği, eninde sonunda kendini belli eder ve geç de olsa kıymeti anlaşılır. Bu yüzden, insanların dış görünüşlerindeki güzelliğe aldanmamalı; gönül ve ahlâk güzelliğine önem vermelidir. İşte, zamanla foyası meydana çıkan şekil güzelliğini “kart eşek” metaforuyla îzah eden Mevlânâ şöyle der:

Ölümsüzlük suyu (âb-ı hayat) hükmündeki mârifet ve hikmet ilminden habersiz olan zâhir ulemâsına, ölüm ânındaki durumunu hatırlatan Mevlânâ şöyle seslenir:

Mârifet ve hikmetten yoksun zâhir ulemâsının peşine takılıp, onların sözünü dinleyenleri de aynı kategoride değerlendiren Mevlânâ şöyle der: “Senin gibi eşeğin bu sözüne inanan kimse de, kendini senin yolunda kör ve sağır eden bir eşektir.” (III/55).

6. İnsan şeytanlarıyla dost olması sebebiyle, hayvanlık seviyesinden kurtulamamış kişi,

7. Sûrete takılıp kalan, dolayısıyla da hakîkat ülkesine doğru yol alamayan câhil,

8. Mânevî ilimlerden, mârifet ve hikmetten yoksun olduğu halde, bu tür ilme sâhip mutasavvıflara sataşma cür"etini gösteren zâhir ulemâsı.

Esâsında Mevlânâ"nın “eşek” metaforuyla anlatmaya çalıştığı varlık, “insan” dan başkası değildir. Gündelik hayâtımızın her safhasında bu tür insan tipleriyle karşılaşmamız mukadderdir. Ancak onun burada öne çıkardığı hususlar, genellikle insanın hayvânî, şehevî, nefsânî ve bedensel özellikleridir. Elbette insan, yalnızca bu tür yerilmiş hasletlerden mürekkep bir varlık değildir; o melekî, ulvî, mânevî ve rûhânî değerler de taşır. Nitekim Mevlânâ, insanın bu türden yüce hasletlerini ifâde etmek üzere daha başka metaforlara da başvurmuştur ki, bu ayrı bir araştırmanın konusudur.

Burada, Mesnevî"deki metaforik anlatım tarzını îzah etmek üzere seçtiğimiz “eşek” metaforu örneğinde de görüldüğü üzere, Mevlânâ"nın en temel kaynağı Kur"an"dır. Yerinde bir tesbite göre o, kültür zemîni ve bilgi mîrâsı tamâmen Kur"ân ve İslâm olan bir mutasavvıf ve îmânı, aşkı ve cezbesi bakımından tam bir Muhammedî"dir.36 Mevlânâ"nın: “Canım bedenimde oldukça Kur"ân"ın kuluyum. Seçilmiş Muhammed"in yolunun toprağıyım. Birisi sözlerimden bundan başka bir söz naklederse, o nakleden de rahatsız olurum, bu naklettiği sözden de…”37 ifâdeleri de bu hakîkate işâret etmektedir. Nitekim bu çalışmamızda da görüldüğü üzere, “eşek” metaforuyla ilgili olarak Kur"ân"da geçen hemen hemen bütün âyetleri bir şekilde referans almış olması, onun bu sözünü doğrular niteliktedir. Bu itibarla Molla Câmî"nin, Mesnevî"yi “Fars dilindeki Kur"ân” olarak nitelemesi boşuna değildir.38 Bu noktada o, Mevlânâ"nın oğlu Sultan Veled"in temsil ettiği görüşe bağlı kalmaktadır: Sipehsâlar"ın ifâdesine göre Sultan Veled, bu hakîkate işaretle: “Allah"ın velîlerinin şiiri, tamâmıyla tefsirdir ve Kur"ân"ın sırlarıdır. Çünkü onlar kendilerinden tamâmen yok olmuşlardır ve Allah ile ayakta durmaktadırlar. Onların hareket ve durmaları Allah"tandır”39 demektedir.

Konumuz olan “eşek” metaforu örneğinde de görüldüğü üzere metaforik üslûp, anlatılması güç soyut konuların, somut kavramlar aracılığıyla kolaylıkla îzah edilmesini sağlayan bir ifâde biçimidir. Bu metaforik mânâ dili, tıpkı “T” harfi gibi üç boyutludur: Kullanılan metaforik malzeme ve motifler yatay; ama kastedilen anlamlar dikey boyutludur. Yâni yer verilen metaforlar yüzeysel gibi görünmekle birlikte, bunların ifâde ettiği mânâlar çok derinliklidir.

Sûfîler, görünmeyen (bâtın/iç/mânevî) âleme âit konuları, fiziksel dünyâda kolaylıkla görüp bilebileceğimiz ve algılayabileceğimiz nesnelerle ifâde etme yoluna gitmişlerdir. Dolayısıyla onların kullandıkları metaforları anlayıp çözümleyebilmek için, bunun tam tersi bir yol izlemek; yâni görünür (dış/zâhir) dünyâdan hareket ederek, bunları görünmeyen (iç/bâtın) âleme, insanın gönül dünyâsına uyarlayarak anlamaya çalışmak gerekmektedir. Aksi takdirde, bütün bir tasavvuf ve bu dili kullanan mutasavvıflar, ya hiç anlaşılamayacaklar, ya da yanlış anlaşılacaklardır.

Kanâatimizce tasavvufa ve çoğu sûfîye yönelik sataşmaların temelinde de bu inceliği kavrayamamak yatmaktadır. Örneğin, meyhânenin içki satılan dükkân değil de Allah aşkının alınıp verildiği ve nûş edildiği ârifin/âşıkın gönlü olduğunu; Sâkî"nin meyhâneci değil de ilâhî aşkı sunan Cenâb-ı Hak veya mürşid-i kâmil olduğunu; şarâbın meyhânede satılan içki değil de ilâhî aşk olduğunu; kısacası kadehi, şarâbı, bâdeyi, cür"ayı kavrayamayan, aşk hastalığını metabolizmayla ilgili biyolojik bir rahatsızlık sanan mârifet ve hikmetten yoksun kimse, elbette zâhir gözüyle baktığı mutasavvıfı yerden yere vuracaktır; hattâ netîcede onun ne sûfîliği kalacaktır ne de müslümanlığı.

İşte, eserlerinde kullandığı dili, baştan sona metaforik anlatım unsurlarıyla ören Mevlânâ"nın40 şu sözleri de, bu anlamda muhâtaplarına açık bir uyarı niteliğindedir:

“Mesnevî"nin sözlerindeki sûret, sûrete kapılanı azdırır, yolunu kaybettirir; mânâya bakan kişiye ise yol gösterir, doğru yolu buldurur. /…/Ârif “şarap” dedi mi, Tanrı için de olsa onu abes görme! Ârife nasıl olur da (var olan) bir şey (ilâhî aşk şarâbı), yok olur?/Sen, (burada) şeytanın içtiği şarâbı anlarsan, Tanrı şarâbını nereden düşünebileceksin?” (VI/55). “Mesnevî"yi yayılmış bir mera hâline getir; örneklerinin sûretlerine can ver!/Can ver de bütün harfleri akıl ve can olsun, can cennetine uçup gitsin./Zâten onlar, senin sâyende can âleminden gelip harf tuzağına tutuldular, mahpus oldular.” (VI/17). “Gerçi oğul, o mânâdır, bunlar sûret. Fakat anlayışa yaklaştırmak için lâzım bu./Kederi dikene benzetirler; dikenin kendisi değildir. Bu benzetiş, ancak uyandırmak, anlatmak içindir./Katı gönüle taş derler. Gönlün taşla münâsebeti yoktur; fakat bir örnektir, verirler işte./Düşünce de onun tıpkısı olmaz; fakat öyle değildir, deme de ayıbı benzetişe, anlatışa ver!” (V/224). “Ey kardeş! Hikâye, bir ölçeğe benzer; mânâ ise içindeki tahıl tânesine./Akıllı kişi tâneyi alır; ölçek var mı, yok mu, ona bakmaz.” (II/278).41

Ayrıca Mesnevî"de anlatılan hikâyelerin mutlaka yaşanmış olması gerekmediği, bunların hakîkatlere kapı aralamak maksadıyla, öğüt ve misâl olsun diye anlatıldığı husûsunu, onun şu ifâdelerinden anlıyoruz: “Bir misâl, ister doğru olsun, ister yanlış; her zaman doğrulara nasîhat olur.” (Nahîfî Terc., II/234-235).

Mevlânâ"nın Mesnevî"de müstehcen görünen hikâyeler anlatması (kabak hikâyesinde olduğu gibi) husûsunda ise şunlar söylenebilir: Bilindiği gibi, Mesnevî"deki bu tür hezlâmiz (şakacı, alaycı ve açık-saçık gibi görünen) beyit, hikâye ve fıkralar, bâzı kimseler tarafından sürekli tartışma ve alay konusu edilmekte, hattâ Mevlânâ"ya bu hikâyeler üzerinden ahlâk dışı ithamlarda bulunma cür"eti gösterilmektedir. Mevlânâ uzmanlarının tesbitlerine göre bunlar, zâhir ehli nazarında nezîh görülmese de basîret sâhipleri (ülü"l-ebsâr) nezdinde hâl ve makāma münâsip remizler olduğu için fasih ve beliğ sayılmakta42 ve kabul görmektedirler. Bazı hikâyelerdeki ahlâk dışı görünen anlatımlar ve teşbihler, konunun açıklanmasındaki mecbûriyetler yüzündendir. Bu hikâyeler için ayrıca bir erotizm düşünmek yersizdir. Bu tür anlatımların, Mevlânâ"nın yaşadığı dönemin şartlarında, sokaktaki ve kırdaki Türkmen yaşayışında yadırganmayacak; aksine konuyu benimsetecek ve daha iyi anlaşılmasını sağlayacak bir kolaylık sunması bakımından özellikle seçilmiş olduğu muhakkaktır.43 Mevlânâ"nın resmettiği birtakım müstehcen hayat safhalarında biraz fazla “realist” olması, onun mânevî şahsiyetini ve eserini tanzim etmekteki gāyesi düşünülünce, hiçbir sûretle sorgulanamaz.44 Konuyla ilgili Şefik Can"ın değerlendirmesine katılmamak mümkün değildir: “Bazı kişilerin Hz. Mevlânâ"ya açık saçık yazdı diye tarizde bulunmaları, taş atmaları, onların Hz. Mevlânâ"yı gereği gibi anlamadıkları ya da anladıkları halde kasten Hz. Mevlânâ"ya sataştıkları bir hakîkattir. İtalyan yazarlardan Hz. Mevlânâ"nın çağdaşı olan Boccaccio, Dekameron adlı eserinde manastırdaki râhibelerin sevişmelerinden apaçık bahsederken onu “realist” bir yazar diye alkışladıkları halde, Hz. Mevlânâ Mesnevî"sinde sâdece iki üç hikâyede açık açık insanın süflî arzularının başına neler getireceğini, insanı ne hallere düşüreceğini ders olarak anlatınca haksız olarak eleştirilmiştir. Fransız romancılardan Gustave Flaubert Madam Bovary adlı romanında, Emile Zola Nana adlı eserinde “realist” olarak alkışlanırken, Hz. Mevlânâ"dan söz edilirken onu realist olarak görmek istememişlerdir. Hz. Mevlânâ, bazı hakîkatlerin kolayca anlaşılması için her yerden hikâyeler almıştır.”45 Esâsen bizzat Hz. Mevlânâ: “Beyt-i men beyt nîst iklîmest/Hezl-i men hezl nîst ta"lîmest = Benim her beytim, beyit değil, bir mânâ iklîmidir. Hezlim de hezl (şaka) değil, tâlim için söylenmiş sözlerdir” (Nahîfî Terc., V/490-491) diyerek bu tür hikâye ve teşbihleri kullanışının sebeb-i hikmetini46 beyan etmektedir. Bir başka yerde de bu konuya açıklık getirirken onun: “Şaka ve latîfe bir şey belletmeye yarar. Onu ciddî gibi dinle; görünüşte latîfe oluşuna kapılma! Her ciddî şey, maskaralara göre maskaralık, şakadır. Fakat akıllılara göre ise, latîfeler de ciddîdir” (IV/284) dediğini görmekteyiz.47 Burada, hepimizin bildiği “Her şakanın altında bir ciddiyet yatar” sözünü hatırlamamak mümkün müdür?

Mevlânâ, yüce hakîkatleri anlatmak için sıkça başvurduğu metaforik ve mecâzî anlatım tarzını anlayamayıp hakîkat sanan ve üstelik bir de bu yüzden kendi gibi mutasavvıflara sataşma cür"etini gösteren akılsızlara: “Halbuki o mecâzîdir, be eşekler, bu hakîkat!” (II/238) diyerek sitemde bulunmaktadır. Bir başka yerde de: “Ne zamana kadar testinin sûretiyle oyalanıp duracaksın?! Testinin sûretini geç de, ırmağı, suyu ara! Sûretini gördün; ama mânâdan gāfilsin!...” (II/78) diye seslenmektedir.

Edindiği mânevî tecrübeleri her seviyeden insana anlatmak gibi oldukça zor bir görevi üstlenen mutasavvıfların kullandıkları metaforik kavramları, onların mensup olduğu tasavvufî düşünce sistemini, rûhî ve mânevî halleri de dikkate alarak, mümkün olduğunca ön yargıdan uzak ve gerçekten bir bilgi edinmek maksadıyla anlamaya çalışmanın, en isâbetli yol olduğu kanâatindeyiz. Esâsen, ünlü sûfî şâir Niyâzî-i Mısrî"nin (ö.1105/1694): “Bu fenâ gülzârına tâlib olanlar anlamaz/Vech-i bâkî hüsnüne hayrân olan anlar bizi”48 demesi de boşuna değildir.

Mevlânâ"nın: “Eşek olduğunu bilmeyen, hakîkaten eşektir!” (I/229) sözüne gelince: Esâsında eşek, eşek olduğunun farkında değildir; eşeğin eşekliğini bilmesine imkân da yoktur. Zira eşek, akıl, duygu ve sezgiden yoksundur. Eşeklikten, ancak akıl ile, fehm ile, tefekkür ile, idrâk ile, bilinç ile, duygu ile ve sezgi ile kurtulunabilir. Bütün bunları elde edebilmek için de gönlü hakîkate açmak lâzımdır. Hakîkate açık gönül, yobazlıktan uzaktır; sürekli arayandır; aradıkça yolun zahmetlerinin farkına varan ve bu arayıştan aslâ yüz çevirmeyen; arayışın zevkine varandır. İşte bu da aşka kapı aralar.

Apuleıus, Lucius, Asinus Aureus (Altın Eşek), çev.: Nurullah Ataç, Ankara, 1950.

--------, Metamorphoses (Başkalaşımlar)

Asinus Aureus (Altın Eşek), çev.: Çiğdem Dürüşken, Kabalcı Yay., İstanbul 2006.

Arpaguş, Sâfi, Mevlânâ"nın Dîni Anlatım Metodu, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2001.

Can, Şefik, Mesnevî Hikâyeleri, 2. Baskı, İstanbul 2004.

Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara 1997.

Çelebioğlu, Âmil, Türk Edebiyâtında Mesnevî (XV. yy."a Kadar), İstanbul, 1999.

Çiçek, Hasan, “Kadîm Üç Felsefe Problemi Bağlamında Mevlânâ"nın Mesnevî"sinde Metaforik Anlatım”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c. XLIV, sayı: 1, Ankara, 2003, ss. 294-311.

Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, VI. baskı, İstanbul, 1989.

Eflaki, Ahmed, Menâkıbü"l-Ârifîn (Âriflerin Menkıbeleri), çev.: Tahsin Yazıcı, II. baskı, İstanbul, 1989.

Feridun b. Ahmed, Risâle-i Sipehsâlar, çev.: Tahsin Yazıcı, İstanbul 1977.

Fuzuli, Dîvân, Haz.: Kenan Akyüz ve diğ., Akçağ Yay., Ankara 1990.

Karaismailoğlu, Adnan, “Mesnevî Hikâyelerinde Şekil ve İçerik”, Nüsha, Yıl: 5, sayı: 18, Ankara, Yaz 2005, ss. 129-138.

Keklik, Nihat, “Mevlânâ"da Metafor Yoluyla Felsefe”, Selçuk Üniversitesi 1. Millî Mevlânâ Kongresi – Tebliğler, Konya, 3–5 Mayıs 1985, ss. 39-73.

Köprülü, M. Fuad, “Harnâme”, Yeni Mecmûa, I. nr. 13, İstanbul 1917, ss. 253-256.

-------, Türk Edebiyâtı Tarihi, İstanbul, 1986.

Kutluer, İlhan, “Aşk”, DİA, c. IV, ss. 17-19.

Mengi, Mine, “Harnâme Kime Sunuldu?”, Dîvan Şiiri Yazıları, Ankara 2000, ss. 173-175 (Türkoloji Dergisi, c. VII, yıl: 1977"den).

Niyazi-i Mısrî, Dîvân, Haz.: Kenan Erdoğan, Ankara 1998.

Olgun, Tâhir (Tâhirü"l-Mevlevî), “Mesnevî"de Tahkiye Usûlü”, Şerh-i Mesnevî içinde, İstanbul, ts., c. I, ss. 21-22.

-------, Germiyanlı Şeyhî ve Harnâme"si, Giresun 1949.

Öztürk, Yaşar Nuri, Mevlânâ ve İnsan, İstanbul 1993.

Pala, İskender, Kitâb-ı Aşk, V. baskı, İstanbul 2006.

Rumî, Mevlânâ Celâleddîn, Mesnevî, çev.: Veled İzbudak, Gözden Geçiren: Abdulbâki Gölpınarlı, II. baskı, İstanbul 1990.

-------, Mesnevî-i Şerîf, (Manzum Nahîfî Tercümesi), haz.: Âmil Çelebioğlu, İstanbul, 2000.

-------, Rubâîler, çev.: Abdulbaki Gölpınarlı, Ankara, 1982.

Sepetçioğlu, Mustafa Necati, “Mevlânâ Celâleddin Rûmî"de Hikâye”, II. Milletlerarası Mevlânâ Kongresi, Konya 1991, ss. 35-45.

Timurtaş, Faruk Kadri, Şeyhî"nin Harnâme"si, İstanbul 1971.

--------, Şeyhî"nin Harnâme"si, İstanbul 1971.

Ulfig, Alexander, Lexixon der Philosophischen Begriffe, Fourier Verleg GmbH, Wiesbaden, 1997.

Uludağ, Süleyman, “Aşk”, DİA, c. IV, ss. 11-17.

-------, İslâm Düşüncesinin Yapısı, II. baskı, İstanbul, 1985.

--------, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1991.

Uzun, Mustafa, “Aşk”, DİA, c. IV, ss. 19-21.

DİPNOTLAR