8. MİLLÎ MEVLÂNA KONGRESİ
MEVLEVİLİKTE ÇORAP MEST
Dr. Erdoğan EROL
Son yıllarda “Eski Sanat Dallarımız” konularında dinleyici veya konuşmacı olarak katıldığım kongre ve sempozyumlarda konuşan konuşmacıların hemen hemen tanımı konuşmalarına “Unutulmuş veya unutulmaya yüz tutmuş sanat dallarımızdan biri de….” diyerek sözlerine başlamışlardır. Bu defa ben sizlere geçmişten daha yaygın olan bir sanat dalımızdan Sema nedeniyle Mevlânâ ve Mevlevîlikle yakından ilgisi olması nedeniyle, “MESTCİLİK”ten ve “ÇORAP MEST” den söz edeceğim.
HADİS-İ ŞERİFLERDE MEST VE MESH
Kur"ân-ı Kerîm"de mest ve mesh ile alakalı bir Ayet"e rastlayamadık. Kur"ân"da yalnızca Maide Suresi"nin 5. ve 6. Ayetleri abdest almakla alakalıdır. Ancak Ayetlerde mest ve mesh kelimeleri geçmemektedir.
Peygamberimizin Hadis-i Şeriflerinden bahs eden çeşitli kitaplarda(1) Mest ve mesh ile alakalı çeşitli Hadis-i Şerifler tespit ettik. Bu Hadis-i Şeriflerde, mestin üzerine mesh verilmesi için mestte aranılan şartlardan ve mestin üzerine nasıl mesh verileceğinden bahsedilmektedir. Hadis-i Şeriflere göre mest ve mesh konusunu kısaca özetlersek, özeti maddeler halinde şöyle sıralayabiliriz:
1- Mestler üzerine mesh etmek sünnet ile caizdir
2- Mest üzerine mesh yapılabilmesi için:
a) Mestin insanın yürümesine elverişli olması ve ayakta bağlanmadan durabilmesi;
b) Mestin, ayakların topuklarına kadar olması;
c) Mestin yırtığı ve veya deliği varsa, ayağın küçük parmağının üç katından fazla olmaması;
d) Mestin üzerine mesh verildiği zaman, mestin derisinin suyu içine geçirmemesi gereklidir.
3- Mestin abdest alınıp ayakların yıkanılmasından sonra giyilmesi;
4- Mesh, mestin dışına (görünen yerine) parmakla hatlar halinde, mestin ayak parmakları tarafından başlanılarak, baldıra doğru çekilerek yapılması, mestin içine, topuguna ve baldırına mesh etmek caiz değildir.
5- Abdesti bozan her şey meshi de bozacağı. Ayrıca mestin ayaktan çıkarılması, meshin bozulma sebebi olacağı.
6- Üzerine gusül abdesti lazım gelen kimse için, mesh etmek uygun olmayacağı;
7- Mesh süresi yolcular için üç gün üç
Konuşmamızın başlığından da anlaşılacağı üzere konumuz mesh nedir nasıl verilir, değildir. Ancak bu kayıtlar vesilesi ile, mestin tarihini çıkarmamız mümkün oluyor. Demek ki mest Hz. Peygamberden önce de vardı. Bu tarihlerde varolan mest, mesh vermek vesilesiyle yeniden düzenlenmiş ve mest abdest almaya uygun hale getirilmiştir.
Konya'da mest işi ile uğraşan epeyce esnaf tesbit ettik. Bize göre mestciligin halen devam etmesinin hatta gelişerek devam etmesinin ana sebebi mestin Müslümanlara abdest almada sağladığı büyük kolaylıktır. Bu husus bu sanat dalının gerilemesini durdurdugu gibi daha da yaygınlaşmasına sebep olmuştur. Mestcilikten kazanç sağlandığı müddetce de bu sanat dalı yaşamaya devam edecektir.
Araştırmalarımız sonunda Konya'da Mestcilik sanat dalınin daha çok aile mesleği olduğunu tesbit ettik. Pek çok mestci esnafından iki tanesini enteresan bularak buraya aldık. İki esnafın dükkanı da Konya'da Kapı Camii civarındadır. Birincisi 68 yaşına rağmen halen çalışmakta olan Muzaffer HINIS ustadır. (Resim 1). Bu mesleğe 8 yaşlarında babası Mehmet HINIS ustanın yanında başlamış, yani Muzaffer usta bu iş dalınca 60 yıldır çalışmaktadır. Kendisinin iki oğlu ve torunları da Ayakkabıcılar Sanayiindeki büyük dükkanlarında aynı iş dalında çalışmakta imişler. Yanlarında da 25 kişi çalışıyormus. Bilmem olayın boyutu iki cümle ile anlaşılabiliyor mu?
İkinci usta Mehmet BÜYÜKMUMCU'dur (Resim 2). Bu usta da mestciliği babası A. Kadir BÜYÜKMUMCU'dan öğrenmiş ve 20 yıldır bu iş ile uğraşıyormuş.
Görüldüğü gibi iki usta da mesleklerini babalarından öğrenmişler. Uzun yıllardır aynı iş kolunda çalışıyorlarmış. Kazançları da iyi olmalı ki çocuklarına ve torunlarına da bu sanatı öğretmişler ve bu iş dalında çalışmalarını sağlamışlar.
MEST NASIL YAPILIR
Mestin ana maddesi deridir. İyi işlenmiş her deriden mest yapılabilmektedir. Ancak ustalar mest yapımında keçi ve dana derisini tercih etmektedirler. Özellikle de dana derisinin daha dayanıklı ve işlenmeye daha uygun olması dana derisinin keçi derisine nazaran daha öne çıkmasını sağlamıştır. Dana derisinin keçi derisine nazaran biraz daha kalın olması ve yeni teknolojinin ürettiği makineler yardımı ile, dana derisinin kalınlığından ikiye bölünmesini sağlamıştır. Bu husus da çorap mest yapımında dana derisinin daha çok kullanılmasının bir diğer tercih sebebi olmuştur.
İşlenilmiş deri üzerine ayak numaralarına göre sert kartondan hazırlanmış kalıplar konulmakta, kesim bıçağı ( Falçata) ile kesilmektedir. Mest altı parça derinin dikilmesi ile elde edilmektedir. Asıl konumuz olan çorap mest ise beş parçadan dikilmektedir (Resim 3). Çorap mestte, normal mestlerde arkaya dikilen ve flota denilen boğazda küçük bir parçası (kulağı) görülen parça yoktur. Sonra parçaların dikişe gelecek yerleri
Bu işlemden sonra parçalar dikilmeye başlanılır ( Resim 4). Önce parçaların fermuarları dikilir. Mestin içine mestin sıcak tutması için isteniliyorsa yün bir kumaş da yapıştırılır. Boğazına "Kıyılık" denilen parça geçirilir. Sonra taban dikilir. Dikişin tamamı ters tarafından dikildiği için mest ters yüz edilir. Sonra dikilmiş olan mest kalıba geçirilir. ( Resim 5).
Mestler genellikle siyah renk deriden dikilmekle beraber kahverengi ve beyaz renkte dikilenleri de vardır (Resim 6). Sema sırasında Semazenler siyah renk çorap mest giyerlerken Semazen Başıların sema sırasında beyaz renk çorap mest giydiklerini görüyoruz. Buna sebep Semazen başının Semanın başlangıcında Semayı ayak hareketleri ile yönlendirmesidir. Siyah renk tennurenin altından çıkartıp çektiği beyaz renk çorap mesti ile semazenlerin hangi tarafa doğru yürüyüp çark atacaklarını (döneceklerini) bildirir. Siyah renk tennurenin altında beyaz renk çorap mest daha dikkat çekici olduğundan çorap mestin rengi beyaz tercih edilir.
MESTÇİLİKTE KULLANILAN ALETLER
Mestçilikte fazla çeşitli aletler kullanılmamaktadır. Kullanılan aletlerin tamamı altı adettir (Resim 7-8).
1- İye
2-Masat
3-Falçata
4-Dişli veya Danalya
5-Çekiç
6-Kerpeten
a) İbni Abidin, ( Tercüme eden Ahmet DAVUTOĞLU), Şamil Yayınevi, İstanbul, 1982
b) Şeyhülislam Burhanüddin Ebu"l- Hasan El- Merginani, Hidaye Tercümesi, (Tercüme eden Hasan ECE), Şelale Yayınevi, Yaylacık Matbaası, İstanbul, 1982
ÇORAP MESTİN TARİHÇESİ
İncelemelerimiz sonunda çorap mestin sema sırasında kullanılmaya başlama tarihinin çok eskilere gitmediğini gördük. Mest Ustamız Muzaffer HINIS "Çorap mestinin geçmişi 20-25 yıllıktır. Eskiden hiç çorap mest yapmazdık." derken, Mevlânâ ve Mevlevîlik konularında araştırmalarıyla tanıdığımız Dr. Mehmet ÖNDER de bu konuda "Semahanelerin zemini kaygan olurdu. Semazenler ayakları kaymasın diye sema sırasında çorap giyerlerdi. Eskiden çorap mest ile sema eden semazen hatırlamıyorum. Eski Gravürlerde de semazenler çıplak ayakla sema ederken gösterilmektedir" demişlerdir.
Mevlânâ"nın torunlarından rahmetli Dr. Celaleddın ÇELEBİ de "Sema çıplak ayakla yapılırdı. Bende geçmişte yaptığı semaların hepsini çıplak ayakla yapmıştır" demişlerdi.
Yine Mevlânâ ve Mevlevîlik konularında yaptığı çalışmalar yanında sema gösterilerini yıllarca Turizm Derneği kanalı ile yapan Sayın Feyzi HALICI ise bu konuda şöyle dediler: "Semazenlerin giyim kuşamlarının temiz, bakımlı ve düzenli hale gelmesi ilk semazen başımız Ahmet Bican KASABOĞLU zamanında oldu. Çok titizdi. Tennureleri her semadan önce yıkattırır hatta kolalattırırdı. Sikkelerin şekilleri ve duruşları ile yakından alakadar olurlardı. Çorap Mest de onun zamanında 1960'lı yıllarda giyildi. Ancak Çorap Mest ilk defa hangi sema gösterisinde giyilmişti, hatırlamıyorum."
Mevlânâ Dergahı'nın Matbah Bölümünde halen Sema Talim Çivileri yerinde durmaktadır (Resim 9). Çivi etrafında daire şeklinde uzun yıllar burada sema talimi yapılması nedeniyle çukurlar oluşmuştur. Çivinin bulunduğu ahşabın oldukça sert olduğu göz önüne alınırsa, çivi etrafındaki çukurluğun oluşması için yılların geçmesi gerekir. Matbah'ın 1867 yılında büyük çaplı onarım gördüğü ve yenilendiğini göz önüne alırsak, çivi etrafındaki çukurlukların Mevlânâ Dergahı'nın kapandığı ve Müze olarak açıldığı 1926 yılına kadar ancak oluşması gerekir. Bugün dahi çoğu semazen, sema talimlerini özel ölçülerde yapılmış Sema Talim Tahtası üzerine çakılmış çiviler etrafında yapmaktadırlar.
Yukarıda belirttiğimiz uzman görüşlerinden ve Mevlânâ Dergahı'nın Matbah Bölümündeki Sema Talim Çivilerinden hareketle ve Mevlânâ Müzesi Semâhâne Bölümü'nde 1954 yılında semanın aslının ileri nesillere doğru olarak aktarabilmesi için çekilmiş filmde semazenlerin semayı ayaklarına giydikleri beyaz renk yün çorapla yaptıklarını da göz önüne alırsak "çorap mestin semazenler tarafından kullanılış tarihi 1960'lı yıllarda başlamıştır" diyebiliriz.
Resim 1: Mestçi Muzaffer HINIS usta
Resim 2: Mestçi Mehmet BÜYÜKMUMCU usta
Resim 3: Kalıpla kesilmiş çorap mest parçaları
Resim 4: Mestin dikilişi
Resim 5: Mest kalıpları
Resim 6: Çeşitli renklerde dikilmiş mest ve Çorap mest örnekleri
Resim 7-8: Mestçilikte kullanılan aletler